Libri i tregimeve

 

VRAGAT E NJË KOHE

 

Shtëpia Botuese “Faik Konica”

Prishtinë 2005

 

 

Ëndërr e ligë

 

 

Nuk ishte lojë. Ishte njëmend. Krijesa të tmerrshme më kishin vënë para vetes dhe më ndiqnin me urrejtje.

Nëpër errësirën e plotë shihja vetëm maskat të ngjyera me fosfor që të kallnin datën. Tiparet shtazarake të fytyrës që shfaqeshin në maskë, vibronin tmerrshëm nëpër ajrin e trazuar dhe me tymnajë nga dihatja e fryrë e ndjekësve. Dukej sikur në brendi të atyre gropave të rrethuara me ngjyrë shpërthente një zjarr i tymi nga skutat e thella të ferrit. Në lëvizje të shpejtuara, gjymtyrë të padukshme shtrëngonin vegla të llojllojshme masakrimi dhe i vetëtinin me kërcënim drejt meje.

Dihama dhe hapat e rëndë dëgjoheshin gjithandej mbi tokë. Para tyre kërcente ndonjë gur apo copëz druri, që rrokullisej pas këmbëve të mia të lodhura që tentonin të iknin para vrullit të gjuetisë së papritur.

As yje as hënë në hapësirën e ngrysur të qiellit. Nuk e di a kishte vërtet qiell apo unë vrapoja nëpër korridoret e ngushta të ferrit. Nëpër atë hapësirë që më dukej tepër e ngushtë, mezi po ngopesha frymë me mushkëritë e shtrydhura nga tensioni i ikjes. Veshët më oshëtinin. Asnjë shtrojerë ku mund të fshihja kokën dhe të shpëtoja nga ai tmerr. Kisha përshtypjen se kthetrat e gjata të shkatërrimit vetëm sa nuk më kishin mbërthyer. Jepja me të gjitha forcat për të bërë të pamundurën. Më kishte mbërthyer një mendim i ngrirë:

„Ik! Ik! Ik!Ik!“...

Po ikja. Nuk e kuptoja fare si mund të lëviznin gjymtyrët e tendosura. Kisha një gur të madh mbi kurriz dhe zemrën e fryrë nga të rrahurat e shpejtuara. Nuk e dija nëse kjo gjendje po zgjaste me shekuj apo shekujt qenë ndalur në një pikë.

Nuk e kuptoja përse askush nuk më ndodhej pranë. Përse kisha mbetur kaq i vetmuar? Dikush ua kishte hapur shtegun atyre t’i riktheheshin përndjekjes! Që kur i patëm përzënë nga ëndërrimet, dikush përpiqej t`ua hapte këtë shteg. Qenë ata që masakruan mijëra gra, pleq e fëmijë të pafajshëm.

Dikur, sytë e hapur tej mase, kapën turbull kurrizin harkor të një gremine. Nuk pata kohë të mendoja tjetër pos se duhej dhënë me tërë forcën për të kapërcyer atë greminë, për gjërësinë apo thellësinë e së cilës nuk kisha njohurinë më të vogël. Në çaste të tilla çuditërisht të shkurta, njeriu nuk ka kohë të mendojë mbi përmasat apo pasojat e të pamundurës.

I dhashë me rezervën e fundit të forcës që ngjallë shpresa për të bërë të pamundurën! Ishte fati që më ndihmonte t’i shpëtoja masakrimit çnjerëzor që më priste nga krijesat e përçudshme të dhunës! Ata qenë betuar se do të më piqnin të gjallë e do të më copëtonin. Ç’mekanizëm urrejtjeje!?

Meqë kisha guxuar të ngre dorë kundër makinerisë shkatërruese të tyre, kisha mbetur si trung i tharë. Aty përfundoi mendimi, lëvizja e gjakut, frymëmarrja. Isha i vendosur të prekja vdekjen me gishtërinj të ngrirë në hapësirë.

Papritur rashë mbi diçka të butë, të lagur që dukej si një bashkë e dendur. Aty u ndez sërish jeta në mua dhe u lirova nga ajo frymë e helmuar. Nëpër honet e thella të greminës ndjeva klithjet e pashpresa të ndjekësve që po rroposeshin nëpër katrahurën e shkatërrimit. Aty, ndjekja mori fund.

U ngrita pip në këmbë dhe me kënaqësi e padurim thitha ajrin e freskët të shpresave. Befas, qielli shpërtheu. Një hapësirë dritash derdhi pikëlimin e artë të yjeve. Ishte ag përrallor.

Vështrova drejtë pafundësisë. Para meje hapej një fushë e gjërë e veshur me kostum pranvere. Aromë mrekullisht joshëse dhe e këndshme shpërndahej rreth e rrotull meje duke më përkëdhelur si foshnje. Zura të vrapoja hovshëm nëpër atë hapësirë të pafund bukurie. Kërkoja të shihja me sy shtëpinë time. E dija se ajo duhej të ishte diku midis gjelbrimit. Dikur filloi të më mundojë fakti se askund nuk e shihja murin e bardhë të shtëpisë ndëmjet pemëve. Filloi të më mungojë çdo hollësi e trollit të lindjes, madje edhe vetë gjethet e thara të gështenjave mbi tokë. Kërkoja gurgullimën e përroit poshtë arës, lëvizjen e degëve të qershisë nga era, zhurmën e gurrës pranë gardhit të oborrit, zërin e fëmijëve, cicërimën e zogjve, të lehurat e qenit...

Nuk e durova këtë boshllëk të dhimbshëm! Malli po më digjte! Ia plasa vajit! Isha në gjendje të futesha nëpër zjarr, të digjesha i tëri dhe të kaloja prapë i gjallë në anën tjetër! Isha në gjendje të kapërceja sërish greminën e pamasë, vetëm që të ndodhesha atje ku kisha lindur, ku isha rritur, ku kisha qarë për të parën herë në jetë, ku isha kthyer dikur të vdisja në luftë me përdhunuesit e lirisë së tij.

Desha ta mbërthej veten me duart, t’i këputja gjymtyrët që lëvizën në ikje! Përse pata ikur?! Nga erdhi kjo shtytje?! Kush më kishte mashtruar?! Ç`vlerë ka kjo parajsë e pafund ku s’ka asnjë krua ose pus me ujë të ftohtë, asnjë gurgullimë përroi, asnjë cicërimë zogjsh, asnjë zë të fëmijëve, lehje të qenit të shtëpisë, madje as mure të bëra me gurët e dhembjeve tona apo të lyera me gëlqeren e djersës së ballit?! Para syve më qëndron pamja e atyre mureve të bardha ku mbetën shqiponjat. Mos ka mundësi të kthehen në korba të zez që hanë njëri-tjetrin?!

Kjo duhej të ishte ëndrra më e ligë që kisha parë ndonjëherë.

Nga hidhërimi i papritur hapa sytë. Djersa e kësaj ëndrre më ishte ngrirë në trupin e shpluar pa kujdes. Balli më ishte ftohur dhe zemra dukej sikur do ta shqyente koshin e kraharorit.

-Nuk do të iki kurrë nga dheu im!- u betova, duke mbushur ujë në pusin e shtëpisë.

-Nuk do të iki pa lënë kockat e fundit në luftë me të keqen!- u betova.

-Do t`ju pres këtu! Do t`ju hedh në greminën e pafund të ferrit! - i kërcënova.

-Ejani po deshët! Ejani! - e paralajmërova ordinë e djallit.

-Paj, as në ëndërr nuk mund të ktheheni!- ua mbylla shtegun e fundit.

E kisha me gjithë mend. Nuk isha në gjumë. Nuk kisha më të bëja me atë ëndërr të ligë, që rastësisht arriti të përvidhej nëpër pritat e fjetura të shkëmbinjve. Ma-shtrimit ia grisa plafin e turbullt të mendimeve. Tani, do të jem orë e zgjuar në pragun e shtëpisë!

Nëse doni të dini më shumë për Të ligën, shpaloni vragat e dhimbshme të një kohe, hapni varret e plagëve tona të dikurshme, shfletoni tragjeditë e shkruara dhunshëm fletëve të së kaluarës dhe kuptojeni se vdekja vjen, në fillim me trëndafil në dorë e buzëqeshje të shtirur, për të zënë pritat e ditëve!

Ky është shpalimi i dhembjes së pafund! Ndoshta, kështu ndodh!

 

 

Pa diell dhe liri

 

 

Qielli i errët pa yje e pa hënë e kishte mbështjellë me pafundësinë e tij, prandaj i dukej vetja shumë i ndrydhur nga një torturë e tillë. Yllin donte ai, yllin që t`i shndriste në skaj të horizontit. Të dehej me shkëlqimin e tij, ta ndjente veten të çmallur, të mos thoshte bota “ai nuk ka yll”, “ai nuk ka fat”! Sa modest dhe i përvuajtur! Vetëm një xixëllimë ylli në qiellin e jetës ! Se mos është pak?!

Kotësi! Qielli ishte i huaj dhe yjet e atij qielli s’e përfillnin fare. Kur i nevojiteshin për t`ia ngjallur durimin i fshiheshin. Kur i shikonte me admirim e pështynin me përbuzje. Kur pëpiqej ta mirëkuptonte shpërfilljen e tyre të heshtur dhe t`i hiqte nga mendja, i ndizeshin si një pikëçuditëse gjigante. Andaj e urrente atë qiell-plaf të turbullt e të papërcaktuar. E urrente dhe grindej në heshtje, ndërsa tensioni i nervozës ia shalonte gjakun e arsyen dhe humbiste nëpër dofarë pyjesh të panjohura të mendimeve prej nga mezi dilte në tokë të hapur. Kur dilte ishte aq i lodhur dhe i rreckosur, sa zemra i dhimbte dhe i pikonte gjak.

Këtë mbrëmje të vonë, i përfshirë nga shqetësimi e kishte harruar gjoksin e hapur para thikave të ajrit që e shponin si t`u tekej. Kaloi nëpër kthesën e parë, nëpër të dytën, të tretën. La udhën kryesore dhe u fut nën urën mbi të cilën kalonin binarët e trenit. Pastaj u gjend shiritit të ngushtë të asfaltit përmes misërishteve, që shpiente në fermën e Joppinnit, në fushën përtej rrugës kryesore të Riazzino-s.

Fëshfërima e kallinjve nëpër errësirë dhe era e misrit të ri i ngjalli ndjenja të forta. Ai deshi të flinte dikund pranë kësaj hijeje të padukshme të jetës, të cilën e ndjente aq thellë, por nuk mundi ta përcaktonte se prej cilës fletë vinte. I rrëmbyer i tëri, u mallëngjye aq sa për pak zuri të qante! Iu kujtua fëmijëria e tij, një jetë e tërë. Ara e tij dhe koha kur mbulonte këmbët e zbathura me dheun e përvëluar për ujë. Iu duk se e ndjeu atë valë mbi majet e gishtërinjve. Një valë e tillë e përshkoi nëpër tërë trupin. Ndjeu menjëherë shpresën e fëmijës që ngopet me mendimin se së shpejti do të rriten kallinjtë e misrit. Nëna do t’u piqte kallinj! Nuk do të ndjenin uri! Do të kënaqeshin duke lozur! Oh, sa të ëmbël janë shtalbat e vendlindjes! Vetëm kujtimi për ta t’i djeg buzët! Hej, jetë e shkretë! Ndonjëherë i kafshonte pa u pjekur. Buka e kollomoqit mezi përtypej në verë. Përsheshi i bukës kallamboqe, me pak kos dhe shumë ujë, na e zhvishte lëkurën e qiellzës. Ashtu bëhej. Ishim të varfur, popull i shtypur e i shpërndarë !

Njeriu ndjen nevojë të madhe për kujtimin e së kaluarës! Hajdar Delia e shpaloste shpesh fëmijërinë. Fëshfërima magjike e kallinjve e shpinte në kujtime. Atëherë me të atin ujiste arën përposh shtëpisë. Në atë fshat malor gjendeshin pjesë të rrafshta me të cilat lidhej ekzistenca e malësorëve. Ujë kishte pak. Për të bëheshin ngatërresa. Babai ishte i vetëm dhe duhej t`i ndihmonte. Mbante fenerin e vajgurit dhe ruante presat. Nganjëherë dremiste në vijën e ujit dhe ëndërronte lumturinë, duke e përkundur lodhjen me aromën e shtrenjtë të tokës së lindjes. Uji e guduliste nën këmbë dhe me ftohtësinë e tij ia fuste të dridhurat. Duke i kujtuar ato gjëra iu bë sikur ndjeu nëpër gjumë zërin e thirrjeve të të atit nëpër hapësirat e errëta të natës. Një gjysmë zëri. Kjo e bëri t`i përloteshin sytë. Sa keq! Jeta nuk përsëritej! Njeriu ka nevojë për të kaluarën! E bëri të përlotej dashuria për erën e dheut të lindjes! Fshehtësia e tokës! Ajo fshehtësi që e bënte edhe burrin fëmijë në një dhe të largët, në një natë të errët, nën një qiell mospërfillës.

Kur iu shterrën përmallimet iu kthye mendimeve konkrete. Athua ka pasur ende fuqi plakushi të mbillte arën? As e mbjellë nuk paguante djersën.

Shiriti i asfaltit zgjatej nën rrotullimet e pedaleve. E shikoi dhe kujtoi baltën pranë arës së vet.

“He, ç`botë e poshtër! shfryu.

Vetja iu duk i vogël të matej me botën. Nuk i pëlqenin kontrastet në mes të fateve, në mes realiteteve. Kur i përplaseshin hullive të shpirtit dhembja, dashuria, pikëllimi apo urrejtja, kthehej në një gur të heshtur dhe nuk merrej vesh se ç`erë e rrëmbyer ia rrëzonte plepat e shpirtit, se ç`furtunë përgatitej pas kodrave të mendimeve të pathëna. Ndizte cigaret një nga një, i thithte thellë si ta kishte cigaren e fundit. Ndonjëherë zemra i bëhej si një fëmijë i lënë në mëshirën e stuhisë dhe kërkonte në kraharor zgorin për t`u futur. Këto ishin momentet më të rënda të tij.

 

***

 

Me t`i ardhur vetmia deri në maje të hundës, ai rrokte fshehurazi bicikletën e vajzës së vogël të padronit dhe mësynte nëpër natë. Nisej nëpër lakoren e fushës përtej urës, rreth lumit dhe kthehej përmes fermave të Riazzino-s deri te bashkëfshatari i tij. Qanin hallet kështu e ashtu deri natën vonë, në një barakë druri, ku zor se mund të rronin kafshët.

-Mirë se të pruri zoti, Hajdar Delia! - ia priti bashkëfshatari me atë bujari e zakonshme të malësorëve që nuk i rrotullojnë vijat e trashëguara të jetës as në Paris. E zuri në befasi me meditimet e veta djaloshin në atë pjesë të oborrit që përfshinte drita e dritares së vogël në derën e barakës së drurit. - Hangërsh gjelin, n`e paça ! - u mahit ai.

-Hangërsh faqen e zezë thuaj, vëllai im! - iu përgjegj djaloshi me të shpejtë.

-Gajret, ore burrë, se qebesa katër vjet i bëra në këtë barrakë të zezë. Fillikat vetëm. Këtë vit u gëzova kur ia nise edhe ti. Thashë, nuk mërzitna tjetër. Hajde, hyjmë brenda, se të gjitha i rregullojmë!

-Nuk rregullohen këto punët tona për qindra vjet! Ne do të përpiqemi deri në fund!

-Po bre burrë, vetëm i dekni nuk ka çare!

Kur hyri në barakë iu duk sikur iu zu fryma. “Medet! -thoshte me vete. - Katër vjet burg janë këto, katër vjet vdekje, katërqind mijë ditë drame! Kush i dëgjon këto? Kush i rrëfen këto?”

“Medet! - shtonte me vete. - Rinia jonë dergjet plehërave të botës deri në skajet e dynjasë! Deri në Alaskë e Zelandë! Kush i rrëfen këto drama di ta zgjidhë tragjedinë!”

“Medet! - plaste në vete. - Atdheu gremiset pa bijtë e vet! Plaket i ziu atdhe! Rrudhet nga dyndjet e robërisë, nga shfrytëzimi, nga shtypja! Askush nuk di gjëmën t`ia thotë!”

-Kiamet! Të humbet fara e shëndetshme e epokave nëpër dherat e huaja! - i shpëtoi me zë dhe i ranë lotët. Bashkëfshatari u tremb. U nxi. Diçka nuk ishte në rregull.

-Ç`është me ty, o burrë! - e pyeti me të mirë.

-More po këta duan me t’i nxjerrë sytë dhe u duket pak! - foli ai duke dashur të mos ia hapte zemrën tërësisht. Njerëzit e thjeshtë mund të gabonin pa dashur. Armiku punonte fshehurazi. Bluante të ardhmen ende pa lindur.

-Ia kemi nxjerrë vetes ma së pari, po nejse... - iu bë krah edhe ai.

-Na i ka nxjerrë kafshata e padrejtësia, ore vëlla! – ia ndërpreu Hajdar Delia.

-Po nejse bre burrë, kryesorja kemi mbetur pa ato kokrra të dritës. Tash çka do tjetër?

-Vorrin! - ishte nxehur ai.

-S`po ta mbush syrin ky vorr për s`gjalli, a?! - e mby-lli diskutimin Osmani, ndaj si me ligj pllakosi heshtja. Dhe me krahët e fuqishëm i mbërtheu të dy. Ballit të Hajdarit zunë dhe u shtrinë do rrudha me bulëza djerse.

“Hëm! - bëri me vete. – Çka tha, more! A s`po ta mbush syrin ky vorr për së gjalli? Po, a varroset me dëshirë njeriu për së gjalli! “Varrin e zumë padashje ngoje! Varrin për së gjalli!“ –pëshpëriste duke i hedhur sytë anekënd barakës. Kuptoi torturën e mija netëve të asaj këngës së pakënduar. Ajo ishte një këngë nga “varri për së gjalli”. Në brendësinë e barakës ndiheshe si në brendësinë e një varri. Pa diell, pa liri, par frymë. Lagështirë dhe agoni si në një pus dhembjesh.

Bulëzat e djersës po i shkriheshin në një varg pikash. I shndërroheshin në rrëke. Si i humbur. Filloi të shpupurisë nëpër xhepa duke mos ditur se ç’kërkonte.

-Merre mindilin tim, obu! – i tha bashkëfshatari.

-E po, shpesh kur e lypi nuk e gjej! - mezi foli.

 

****

 

     Shiriti i manjetofonit sillej pa pushim dhe shpërndante tingujt e një melodie të zgjatur me të përsëritura monotone. Pastaj filloi një këngë historike që të ngjethte me gjithë ato situata dramatike nëpër të cilat kalonte heroi. Së fundi nisi një këngë e shtruar dhe e zymtë mërgimi që më shumë i ngjante një dëshprimi sesa një kënge. Kur mbaroi, Osmani u ngrit ta ndërronte kasetën dhe, me trupin e tij rrumbullak e mesatatar, pothuajse e zuri dritën e llambës elektrike. Ajo varej mbi një tel që vinte deri te dollapi i drunjtë, i cili shërbente në vend të komodinës, vendosur pranë krevatit. Teli ishte futur nga dera dhe ishte mbështjellë keq rreth një gozhde në mes të plafonit. E gjithë kjo të kujtonte një lojë fëmijësh.

Se një barakë e tillë s`ishte paraparë për banim ishte e lehtë ta kuptoje. Madhësia që kishte dhe rraqet e vendosura në të qartësonin çdo gjë. Sa ta shihte “padronen” e Osmanit, njeriu e kuptonte se ç`shpirt “i mrekullueshëm” fshihej në atë krijesë. Më në fund, fytyra e përvuajtur e Osman Avdylit tregonte qartë lojërat e fatit.

Familja Joppini nuk ishte aq e pasur. Ata kishin një stallë të mesme dhe nga bujqësia nuk ndahej aq mirë. Burrit s`ia donte fort shpirti punën. Ai kishte ca halle të tjera. Gruaja i qe neveritur deri në maje të kapuqit. Ia kishte lëshuar udhën. Së shumti punonte domatet në ndonjë pjatë mezesh. Visheshin thjesht, fshatarçe, me një kapuq fëmijësh të thurrur në krrabëza dhe çizme të gjata peshkatarësh. Shtëpinë e kishin të mirë, por të papastër. E shoqja e tij ishte një komandante e tmerrshme. Ajo kishte dëshirë të shfrynte dufin mbi një mashkull. Hajdarit ia zgjonte inatin. Ruhej që në atë shtëpi të mos takohej me dy persona: me plakën, të cilën e urrente dhe me vajzën e tyre, një fatkeqe shkurtabiqe me të meta psikike. Kur e sillnin në shtëpi nga sanatoriumi, të dielave, nëse ndodhej në barakë, Hajdari nuk luante nga vendi deri në fund të kohës së lirë. Ajo krijesë fatkeqe ia copëtonte zemrën. I dukej se po i lutej t`i ndihmonte. Po si t`i ndihmonte?

Krevati në të cilin flinte Osmani ishte një hedhurinë e adaptuar, dërrasa të vendosura njëra pranë tjetrës, një mbushje me kashtë e mbi të një dyshek pambuku. Për mbulesë përdorte ca batanije të po asaj moshe dhe jorganin e sjellë nga Kosova e shkretë. Osmani tallej. Thoshte se jorganin e mori nga malli i shoqes. Ai nuk ishte ndo-një hokatar me shije. Ndonjëherë bënte shaka me kripë e me lot. Zakonisht ato të dytat i mbante mend Hajdari. Kishte konsideratën se Osmani, ndonëse duket det i ce-kët, shndërrohej në valë. Nën pasqyrën vezulluese të sipërfaqes fshihte dhembjet e hallet e kësaj bote.

-More burrë! Si s`e hap pak këtë dritaren tjetër! - vuri fjalë në gojë djaloshi.

-Paj , është pak me fjalë e ...

-E çka ?

-E grejza të egër !- qeshi tjetri.

 

***

 

-A po ia merr një kënge, o i zoti i konakut! - u shkund nga bredhëritja Hajdar Delia. Në jetë nuk kishte përjetuar diçka ngushëlluese. Valët e saj e kishin rrahur që nga fëmijëria. E bukura, e këndshmja, e ëmbëla ishin fjalë që nuk i përkisnin realitetit të tij jetësor. Po t`i faniteshin i quante iluzione, ëndrra. Në meditimet e shumta për jetën mendonte se ekzistonte një mister i pashpjegueshëm që botën njerëzore e ka lënë në një kaos të tillë ku sundon e liga. Brezat njerëzorë nuk u ndahen përleshjeve me të ligën në përditshmëri.

-More burrë, a mos nuk është rasti me i ra...? - hezitoi bashkëfshatari. Përpiqej të mos e turbullonte botën e një mërgimtari të ri i cili, sipas tij, në fillim do ta kishte mjaft vështirë. Me kohë do të mësohej me jetën. Ia kishte frikën ndjeshmërisë së tij. Ndonjëherë, thoshte me vete se Shabani i Teneros ka të drejtë kur thotë se “librat e prishin njeriun. E bëjnë të ndjeshëm, e tëhollojnë dhe e bëjnë të paqëndrueshëm.”

“Hajdari ka lexuar shumë e tash kushedi si i duket jeta!? - mendoi. Librat e kallëzojnë ndryshe jetën. Pse, a mund të merren ato me hallet tona? Kush mundet me u marrë me to? Fati i njerëzve nuk është njësoj. Secili njeri e ka fatin e vet! E ka librin e vet! Atë libër veç zoti e ka shkrue! Librin tem unë e lexoj nëpër telat e çiftelisë! U mësova me i ra skutave të dynjasë. Kur s`kisha si me e shkrue letrën e zemrës sime ua shkundsha pluhnin këtyne telave. Jetë, o jetë! Nganjëherë kanë kullue lot prej tyne si me pa qenë të vjerruna teshat e lame të fëmijve! Fëmijët e ngratë, ata ma kanë djegë zemrën! Shyqyr, që i ka falë zoti. Ka kush rritet e kush e ha djersën teme. Ishalla bahen të hajrit!” - ia shpaloi vetes Osmani disa nga faqet e monologut të vetmisë.

- A po e merr këtë të shkretë, e hiqu...! - deshi të thotë Hajdari.

- ... e hiqu anrrave! - e plotësoi ai duke ia krisur një të qeshure të pafajshme si i zënë në befasi. Ai mendoi se mysafiri ia kuptoi fillin e mendimeve, se e zbuloi atë më të paktin monolog. Prandaj u skuq dhe qeshi me atë të qeshurën e vet karakteristike. Një gas i shuar në nisje. Apo një mendim i pathënë. Kur fliste e shtrembëronte për pak shkallë qafën në të majtë dhe një qeshje e hidhur i formohej në bishtin e buzëve. Ai fliste shpejt dhe me zë të mbytur sa ndonjëherë mund të mos e merrje vesh aq mirë.

-E more vëlla! - filloi ai bindjen e shprehur në fjalë. - Nuk është kollaj kurbeti! Edhe unë e di. Po, duhet me e msue detyrën se s`ban. Ma mirë me vuejt pak e me fitue bukën se me u sjellë n`maje të kresë rrugëve të katundit.

-Po, hedi! - lëshoi zë Hajdari duke mos dashur të fla-së.

-Sa herë më kanë bërtitë mue! - vazhdoi Osmani duke marrrë çiftelinë në duar. – Sikur rrogëtarë jena! Kurrë s`jena ma shumë! Ti bile di me folë frengjisht me ta, kie shkollë! Unë se kam ditë nji fjalë për be!

-Që di frëngjisht s`po më ndihmon shumë, vëlla! - u shpreh familjarisht.

-Pse more?!

-Ata të veten se të veten!

-Koftë me dije, hedi! Të veten, se janë në shtëpi t`vet! Duhet me u ba si thotë populli, kajherë shurdhan e kajherë nemec!

-Po, se ta mëshojnë më pa dhimbtë, apo jo! - ndërhyri me hidhërim Hajdari.

-Ei bre burrë, po të shkrueme e kemi pasë! Rriski jonë! A me u tranue, a?!

-Po si more...- deshi të ndërhynte prapë.

-Tash, boll ma! Këqyri gishtat mbi tela se nuk mun-desh me u mësue ndryshe. Bani sytë kokërr! Çiftelia t`a hjek mërzinë! – dhe ia filloi një melodie.

Telat u dridhën si qershitë nga degët.

“Ky i merr gjërat se ashtu duhet të ndodhin. Si bukë e gatuar! Andaj, sikur s`qanë kokën për to.” - mendoi Haj-dari.

Melodia mori tingëllim të ri. Qershitë u harxhuan! Fi-lluan të binin gjethet. Mbetën gembat e thyer. Gembat e trishtueshëm. Zuri të frynte era në degët e kërrusura. Pa-soi një këngë mërgimi. Hajdar Delia u brengos për the-lbin e gjërave që po i kuptonte më mirë se më parë. Kishte filluar një lodër e padëshiruar t`i oshëtinte me tërë fuqinë në kokë. Përmes kësaj oshëtime kujtonte pjesë nga biseda e sotme në policinë e lokalitetit:

“A ke ardhë të punosh apo të bësh pollavra! Këtu duhet punë e jo ligjërata! Ligjëratat ruaji për mbledhjen e komunistëve kur të kthehesh atje në shpellat e Ballkanit!” - ishte zëri i rrebtë i kryekarabinierit.

“Gjërat këtu varen dhe vendosen nga interesat dhe qëndrimi i punëdhënësit! - i pat thënë më durueshëm një tjetër. - Vullneti dhe kërkesat e tij përputhen me ligjin. Djalosh, ai është kryesori për ty, ai të mban e të jep bukë. Me të mund ta bësh zgjidhjen!”

“Po drejtësia ku është!?” - pat pyetur ai.

“Drejtësinë kërkoja atdheut tënd, llogaritë nxirri atje! Këtu je punëtor dhe shtëpia ku punon ka rendin e vet. Rendit duhet t`i përmbahesh! Ndryshe, je fajtor dhe lë largojmë!” - shfryu kryekarabinieri përsëri.

“Unë nuk kuptoj se ç`rend shtëpiak qenka të mble-dhësh me përdhunë mutat e qenit pa dorëza nga taraca. Një gjë të tillë justifikuaka ligji juaj!? Ky është maltretim i pacipë! Shoqëria ime s`më ka dërguar, po kam ardhur vetë. Marrëveshjen e bëra me padronin, por ai e shkeli i pari! Më la pa të holla, pa bukë, pa strehë! Më përzuri nga dhoma! Më la pa punë! Nuk m`i dha letrat e lira, të punoj në tjetër shtëpi. Ju përfillni të gabuarën, zoti kryepolic!” - pat reaguar Hajdar Delia.

“Duhet kuptuar atë që të thashë, djalosh. Je punëtor i përgjithshëm fizik, ragazzo tutto fare. Ke shitur fuqinë punuese mbrenda kohës së fiksuar. Duhet t`i përgjigjesh. Ndryshe, do ta shkatërrosh veten.” - ndërhyu një i tretë.

“Po normat njerëzore, ju lutem, normat njerëzore ku janë?! A parashohin ato mbledhjen e m... të qenit nëpër taracë pa dorëza! Së fundit, ç`përfitime kishte zotëria im me këto gjëra! Pse pikërisht pa dorëza?!” - pat ndërhyrë Hajdari i shqetësuar.

„Për të kultivuar ndjenjën e punës dhe për të thyer kokëfortësinë tënd pra, për çfarë tjetër?! - fliste me përçmim kryekarabinieri.

“Për të më thyer moralisht, për të më maltretuar! -ishte nxehur ai. - Një gjë të tillë mbron ligji juaj?!

“Dil jashtë!” - kishte urdhëruar kryekarabinieri.

“Dëgjo djalosh! - ndërhyri një i tretë duke dalë në korridor. - Ju të rinjtë e Lindjes e merrni Evropën si një parajsë. Ky është gabim i madh. Parajsa nuk di se ku ndo-dhet”.

Ngadalë filloi të kredhej nëpër një lëng të trashë e të pangjyrë. Pastaj nëpër një errrësirë të dendur. Në fund nëpër një ëndërr të pakuptimtë si nëpër një pus të thellë e të pafund! Dhe, ra! Ai ra! As thirrjet e bashkëfshatarit nuk e zgjuan!

Kur e shtriu në krevat ia preku ballin. E kuptoi se po digjej në ethe të thella. Kohë të gjatë i qëndroi mbi krye pa ditur si t`ia bënte. Pastaj ia ndërroi për orë të tëra leckat e lagura mbi ballë! Ndrydhej në mendime. Ç`i polli të shkretit këtë vit! Po mixha Zenun, i ati i Hajdarit, një njeri i shkretë, si hiqej nga mendja.

Vallë, edhe sa orë i ka nata! Një natë e tmerrshme si kjo! Sa zgjat?

Një natë pa yje, me ethe dhe errësirë! Nën qiellin e huaj, nën qiellin më përbuzës ku as zoti as djalli s`të njohin e s`të dëgjojnë!

 

Gerra-Piano, 1980.

 

 

N ë n  q i e l l i n  e  h a p u r

(Persiatje lirike të një punëtori sezonal)

 

 

1.

 

-Nuk mund të jem sot në punë, zotëri!- i thashë pas pastrimit të mëngjesit shefit tim.

-Pse nuk mund të jesh?- pyeti dhe u çudit njëkohësisht ai.

Ma preu mendja se nuk do të qe mësuar t`i flitnin punëtorët e tij në mënyrë kaq të prerë. Si duket iu lëndua sedra. Pyetja e tij përmbante një përzierje urdhëri, kërcënimi dhe paralajmërimi se tek ai gjëra të tilla nuk toleroheshin.

T`ju them të vërtetën unë qëllimisht i fola kështu. S`më thonë kot Sefë Karenia! Emri im është Sefë Botusha. Po, të njohurit e mi, duke më krahasuar me një pasha të kohës së turkut, i cili paska qenë vetë pashë e vetë subash, filluan të më thërrisnin Sefë Karenia. Thashë t`i tregoj pak padronit tim se jam njëfarë dikushi, hedi! Tërë ditën ma bën me gisht; më sjell vërdallë herë aty e herë këtu, më pisket, më kërcënon. Kur sekëlldiset flet aq shpejt sa djalli nuk e merr vesh ç’do të më thotë! Paj, më rëndon në shpirt shikimi i tij! Si peshë mali! Dita-ditës po bëhet gjithnjë e më i padurueshëm. Sezonin e kaluar thosha se do të mësohem me te apo, më saktësisht, do të mësohem me pozitën time.

Ndoshta do të mësohem, por nuk jam aq i sigurt!

Shkurt-jakup, u detyrova t`ia shpjegoj dy-tri herë se duhej të bëja një vizitë mjekësore te dogana, meqë nuk e kisha bërë duke hyrë brenda kufijve të vendit. Si çdo punëtor i huaj, këtu në Zvicër, edhe unë duhej t`u nënshtrohesha ligjeve të vendit ngase kisha bërë ujdi me shkrim. Normalisht se bëhej kontroll i detajuar. Së pari m`i kontrollonin valixhet në doganë, pastaj mushkëritë në ambullancën doganore (se mos kam sëmundje të rrezikshme), pastaj eshtrat dhe muskujt (se mos janë të dobët) dhe, së fundi, vënin një vulë fuqiplote në pasaportë.

-Shko pra! - më tha ai. - Por, duhet të jesh më kokulur!

Desha ta pyes edhe diçka, por nga mënyra e të folurit të tij e kuptova se çdo diskutim kishte marrë fund.

Treni ndalej në një fshat në ultësirë dhe rruga për atje ishte e gjatë. Shpejtova sa munda. Fryente era. Duke so-ditur ashtu në ecje e sipër makina të shumta, të lloj-llojshme e luksoze, të cilat parakalonin me shpejtësi pranë meje fillova të meditoj. Mendimet më paraqiteshin si reflekse të çrregullta e të shkëputura në ekranin e lodhur të mendjes, po aq sa ishin të çrregullta dhe rrefleksive në një hap të caktuar të rrugës këto automjete. Vetëm një gjë kishin të përbashkët: turravrapin!

Secili njeri këtu mund të ma tërhiqte vërejtjen po t’i tekej. Do të më thoshte: Or torollak, jo turravrap, por dinamizëm! Jeta këtu është plot dinamizëm, a kupton? Është energjike, e shpejtë, e përpikët, efektive. Nga çdo gjë këtu, nga koha, nga njerëzit, nga teknika duhet të nxirret maksimalja, kulminacioni, e skajshmja. A kupton!?

Vrrullet e jetës së tyre turravrape, pra dinamike, do t`i shpiejnë në greminë dhe...- fillova sërish meditimet e mia. Treni erdhi. Po priste në stacion. Nuk kisha kohë për filozofime të tilla. Zura vrapim! Shpejt e më shpejt iu afrova dhe desha të hipja! Sakaq më ra ndërmend bileta. Por, sapo arrita në sportelin e biletarisë, treni u nis. U nis! Plas po deshe! Kot. Treni iku. Djersët po më mbulonin kudo, në ballë, në cep të vetullave, urës së hundës, faqeve të skuqura.

- Uf! Djalli e marrtë! - mezi munda të them prej dësh-primit. U përplasa në një ulëse pranë .

 

2.

 

Më kishte filluar ters dhe ters po më mbaronte. Orët e gjata të pritjes dhe tollovia në sallë më lodhën. Duke nxjerrë pasaportën si duket nxora edhe ato pak të holla që m’i kishte dhënë babai për duhan. I humba! I kërkova kudo, por nuk i gjeta! Kjo gjë më dëshproi pa masë. Pastaj prita mjaft gjatë. S`kisha ç`të bëja pos të sorollate-sha andej e këndej nëpër stacion. Çdo hap shikimi më haste në grumbuj valixhesh. Për relacione të tjera trenat venin e vinin duke sjellë udhëtarë të shumët.

-”Të jesh më kokulur!”- se ç`mu kujtua vërejtja e padronit. U ndala dhe tunda kokën. Ua hedha një shiqim të gjitha grupeve rreth e rrotull meje: shqiptarë, jugosllavë, italianë, spanjollë, portugezë, turq.... Në vete po ndjeja një keqardhje të thellë. Dhe duhej të më vinte patjetër- para vetes kisha botën e gjunjëzuar, para kapitalit, para ekzistencës, parasë! Po bindesha se kafshorja ishte më e rëndë se çdo gjë tjetër. Mu ashtu siç thoshte populli ynë i urtë, në fjalën e vet. Kur godet buka, rrëzohen të gjitha kështjellat!

- Shkurt dhe saktë! - thashë me vete. Pikërisht kjo gjë i ka bërë të gjithë këta e mijëra të tjerë që të ulnin kokën. Të zbatojnë çdo urdhër ditor! Urt e shtruar: Si urdhëroni, zotëri! Si urdhëroni, padroni im! Si urdhëroni! - tërë kohën.

Kur erdhi treni më gjeti tepër të lodhur. Nuk kisha valixhe me vete. Me vështirësi u futa në tren. Meditimet e mia ishin tepër të rënda. Kisha dhimbje koke. Kapakët e syve më rëndonin. Ngadalë u kredha në një kllapi gjumi si nëpër një unazë të ngushtë e të mundimshme.

 

3.

 

Befas fillova të dëgjoja zëra të largët. U ngrita në këmbë me rrëmbim. Treni po lëkundej në nisje e sipër.

-Ku jemi? Ku jemi ju lutem? - pyeta me shqetësim dhe përgjumje.

-Zotëria jote fjete dhe të kaloi stacioni! - qeshnin në kupe. Më erdhi tepër inat. E kuptova fare mirë se çdo pretendim për të zbritur do të më kushtonte me kokë. Me-gjithatë, përkundër pengesave që krijonin ata që kishin hyrë brenda dhe valixhet e tyre nëpër korridor, vrapova gjer te dera. Hidhërimi më ishte mbledhur në fyt. Ishte e pamundur ta nxirrja.

Djalli le ta marrë! Sa i papërshtatshëm jam në këtë ambient! Duhet udhëtuar plot tri orë deri në Z. natën, pa të holla! Heu, djalli e marrtë! - shfryja me vete duke ecur korridorit të vagonave. Kërkoja konduktorin. Nuk kisha kurrëfarë paramendimi për zgjidhjen e thjeshtë e të suksesshme të këtij problemi. Kërkoja konduktorin. Më shtynte diçka e brendshme që të lëvizja! Heu, djalli e marrtë! Pa asnjë qindarkë në xhep! Sa i papërshtatshëm jam! Trenat më ikin, kokën ma ulin, shpirtin ma ndrydhin, gjumin ma bjerrin, shëndeti ikën e nuk kthehet!

-Ku po shkoni, ju lutem? - më pyeti një njeri me të cilin u përplasa dhe me shkëputi prej atij lumi të turbullt shfrimesh çmendurake. Shikova. Isha përballë atij që e kërkoja.

-Hej, më kaloi stacioni!

-Po mirë de, shkon në Z. dhe kthehesh! - tha me mospërfillje ai. - Unë s´mund ta ndal trenin! Ka orarin e vet.

-Nuk po them ta ndalni trenin, zotëri! Kam hallin diku tjetër! – thashë me shqetësim.

-Qetësohuni, ju lutem! - ndërhyri sërish. - Asgjë pa zgjidhje nuk mbetet. Nxirrni të hollat dhe merrni biletën tjetër.

-Po të kisha të holla as që do të vija për të punuar këtu! - ia pëplasa një zgurdullim sysh sikur të qe ai fajtor për të gjitha këto. Konduktori mblodhi vetullat i pakënaqur. Edhe unë e kuptova teprimin tim ndaj vazhdova pak më qetë:

-Kisha një kontroll dogane për të bërë. Duke u zhve-shur i humba të gjitha të hollat që kisha. Nga mërzia më zuri një dhimbje koke dhe fjeta. Kur u zgjova treni po nisej. Nuk njoh asnjeri që të më ndihmojë për t´u kthyer. Si t`ia bëj?

-Duhet sqaruar se si do të shkosh e pastaj si do të kthehesh. Ulu aty dhe do të shohim! - foli me përçmim ai.

E pashë se si dukej. U ula. Ç´të bëja tjetër? As kisha ngrënë, as kisha pirë tërë ditën. Në kupe ndodhej një vajzë e cila po lexonte diçka. Shikoi me habi, por mua s´para më kushtoi gjë habia e saj. As i thashë “mirëmbrëma”, as e pyeta nëse ishte vendi i lirë për t`u ulur, siç e kanë zakon të pyesin këtu me gjentilitetin e tyre të shtirur. Madje as ia lëshova sytë. Kisha hallin tim! Ç´më hante palla t`i sodisja femrat! Shikova në më kishte mbetur ndonjë cigare. E kisha vetëm një. O, zot! - thashë me vete. Pa cigare më paske lënë! Atë çelës të ëndërrimeve të mia!

Duke folur me veten dallgët e shqetësuara të shpirtit tim u kthyen përsëri në kufijtë e normales.

 

4.

 

Vajza në kupe ka kohë që e kthen kokën dhe më vëren me kujdes. Kushedi ç`mendon për mua!? Sapo fillova të shikoj për shkrepsën time nëpër xhepa, ajo si flutur zgjati dorën dhe ma ndezi cigaren. Kishte një orë që po e thithja fare pa e ndezur.

-Shumë ju faleminderit! - i thashë.

Vetëm kaq. Po për besë vetëm kaq. Nuk i thashë gjë tjetër! Ajo shtangu. Nuk e di pse, sa herë e ndërpriste leximin e kthente kokën nga malet, nga muzgu dhe tretej në mendime. Ngrysej. Ç`kishte vallë?!

-Ju flisni? - pyeti, por nuk e kuptova.

-Më falni, ju mund të flisni? - pyeti sërish dhe prapë nuk e kuptova. Më dukej pyetje e çuditshme.

-Më falni, ju dini të flisni! Nuk jeni...? - i erdhi keq të thoshte “memec”, po unë kësaj radhe e kuptova fare mirë. I buzëqesha për të parën herë.

-Po, po! Flas ngapak frengjisht dhe italisht! – i thashë duke kërkuar vazhdimisht shkrepsën time. Kur e gjeta e provova dy tri herë ashtu kot.

-Po përse nuk e ndiznit cigaren? Do t’u kalonte zemërimi! - tha ajo.

-E di, e di! Kisha vetëm një e ç`të bëja pastaj?

-A nuk e patë se unë kisha mjaft? Do t´jua kisha dhënë! - tha ajo me keqardhje.

Të them të drejtën më erdhi keq që kaluam kaq rrugë të gjatë pa këmbyer asnjë fjalë!

-Po ju, zonjushë, vini nga larg? - e pyeta.

-Mos më thërrisni “zonjushë”! Nuk jam kushedi çfarë zonjushe! Sa për të ardhur, vij nga Milano. Jam e huaja këtu si ju. Më quajnë, Ana! - tha ajo pas pak.

-Sefë Batusha! Emër i vështirë, apo? – ia zgjata dorën.

-Si çdo emër kur dëgjohet për herë të parë! - dhe më zgjati dorën.

-Keni ardhur për pushime apo diçka tjetër? - pyeta dikur.

-Pushime?! Çfarë pushimesh! Dua të punoj.

-E çka do të punosh?

-Atë që do të mundem.

-A ke prindër, Ana?

-Natyrisht! Jetojnë për vete! Ka kohë që nuk interesohen shumë. Kjo nuk është hera e parë që punoj këndej pari! - shtoi pas pak duke buzëqeshur me pahir.

-E kuptoj! - i thashë. - Juve, sigurisht ju pëlqen ky vend. Apo jo?

-Si t`ju them. Duke ardhur këtu njeriu mësohet. Kjo bëhet si sëmundje. Atje fillojnë të ftohen lidhjet. Këtu pothuajse nuk i krijon kurrë lidhjet e sinqerta. Mbetesh as atje, as këtu. Do ta shohësh vetë! - tha më në fund dhe heshti.

Filloi të ngrysej. Shikimin e treti në male. Gati po i afroheshim qyetetit Z. Konduktori nuk po dukej. Harresa e tij e kishte të mirën e vet. Dhashtë fati e gjej ndonjë shqiptar në stacion sa për të siguruar biletën kthyese. Në polici nuk mund të paraqitem. Aty i fillon shtrëngata e pyetjeve. Fjala e popullit thotë: “derisa të merret vesh se e ke babën pashë, kurrizi të thehet”! Ku ta di, mund të ma prishin vizën. Më marrin më qafë! Po të ndodhë kjo më mirë të vdes! As kam ku të shkoj as çka t`u them në shtëpi.

Më së miri është që të ruhem prej tyre. Fundi i fundit nuk është nata e parë që do të fle përjashta. Kam fjetur dhjetëra herë. Mërgimi është plot me hidhërime të tilla. Askush nuk na beson! Thonë: në Zvicër u kënaqën. Hanë mirë, pinë mirë, vishen mirë, argëtohen... Oh, loke! Sa të marrë janë njerëzit tanë! Sa të marrë që janë! Sa të pafatë jemi ne, lustraxhinjtë e botës! - i thashë vetes dhe heshta.

 

5.

 

Pasi kaluam të heshtur disa kilometra e pashë të udhës ta kritikoja ashpër veten time. I thashë se je mbyllur në kështjellën e vetmisë si kërmilli në gëzhojën e vet. Më mirë të bësh pak muhabet me këtë vajzë sesa të merresh me kushedi çfarë gjykimesh mbi veten. I thashë vetes se je shumë i paaftë për të vënë dialog me botën. Prandaj duhet të flasësh.

-Ç`je ngrysur, moj Ana? Mos ke ndonjë hall? Më thuaj, të lutem! - i them.

-S`kam ç’t’ju them! - më befasoi ajo me një ton të lo-dhur. - Këto binarë trenash që na afruan për disa çaste, na ndajnë përsëri! - tha pastaj më gjallërisht.

Uli kokën ngadalë, zgjati dorën dhe mori pakon time boshe e futi disa cigare nga kutia e saj.

-Urdhëro, janë për ju!

-Po... - mbeta i zënë ngusht.

-E di se janë pak por, më vjen keq, nuk kam të tjera! - shtoi pa më lënë kohë të flas.

-Nuk e kisha fjalën se janë pak, por...

-Merri, merri se të duhen!- insistoi me këmbëngulje ajo.

Nuk më la rrugë tjetër pos ta falënderoja nga zemra. Në këtë vend kjo gjë ishte e rrallë.

Shihej mirë se Ana dhe unë, ndonëse nga dy vende të ndryshme, nga dy kultura të ndryshme, kishim diçka të përbashkët. Ndoshta që të dy ishim viktima të një kohe.

Ana nuk u ngjan vajzave të këtushme. Ndoshta nuk është italiane, ndonëse italishten e flet mirë! Kushedi, mund të mos e ketë thënë të vërtetën. Ndjeshmëria e saj u afrohet më shumë femrave të jugut. Pothuejse si femrat tona!

-Do ta vazhdoni udhëtimin, apo do të flini në Z. - e pyeta.

-Do të udhëtoj patjetër!

-E kuptoj, ju priska dikush, apo jo?

-Po, më presin disa shokë. - tha Ana.

Gradualisht fillova ta kuptoja dramën e saj. Edhe ajo e mori me mend këtë. Ofshani thellë. Në sy pashë t`i shkëlqenin dy ndjenja të përziera: dhembja dhe urrejtja.

-Të kisha mundësi do t`ju ndihmoja. Po pate nevojë kthehu tek unë. Ja, po ta shkruaj adresën.- i thashë duke kërkuar një copë letër.

-Jo, jo! - ndërhyri ajo preras. - Nuk ka nevojë! Kështu më thonë të gjithë. Pastaj aty fillon e keqja! - u sqarua më vonë duke parë se u preka. - Tani duhet të zbresish! - thai ajo. - Të thashë, këta binarë që na afruan për një çast, na shpërndajnë në drejtime të ndryshme. Kushedi ku në djall do të jemi nesër!

-Më keqkuptove pak! - i thashë duke u ngritur. – Sidoqoftë, të përshëndes e të uroj gjithë të mirat! Fati të ndihmoftë!

-Gjithashtu! - ma ktheu me keqardhje.

 

6.

 

Stacioni i qytetit Z. ishte shumë i madh. Njerëzit lë-viznin në të gjitha anët. Altoparlantët lëshonin zërin e fuqishëm të kujdestarit të udhëtimeve në disa gjuhë të botës. Diku-diku rrotat e trenave fishkëllinin thekshëm. Stacioni ishte i mbuluar me një shtresë të lartë çeliku si në Milano. Mbulesa e tij më duket se më peshon mbi supe sa një bjeshkë shkëmbore!

Pasi nuk takova asnjë të njohur dola në qytet për të kërkuar parkun. Po fjeta këtu policët e stacionit kanë mundësi të më kapin. Vaj halli pastaj! Është bërë vonë. Trenat nuk lëvizin pas mesnatës deri në mëngjes. Të futem pa biletë është rrezik.

U solla gjatë nëpër rrugë derisa gjeta një shëtitore. Më në fund këtu do të shtrihem. Në ulësen më të skajshme. Është paksa më larg rrugës dhe ndoshta nuk më sulmon ndokush!

Tërë natën po bluaj mendime dhe kujtime të jetës. Rinia më digjet kot duke u shërbyer atyre që ngrenë godina dhembjesh mbi djersën time. Unë jetoj me atë pjesën tjetër që quhet tepricë, nëse mund të them se jetoj. Pse, jetë është kjo?! Asgjë s`më ka mbetur nga ajo që njerëzit e quajnë lumturi, fat. As shtëpi, as mulli, as dashuri, as atdhe, as...

Bashkë me të gjitha mendimet po e bluaj kujtimin për Anën.

Eh, more Sefë Karenia! Askush nuk të numëron më shumë se një vegël pune. As ata që të shesin jashta vendit, as ata që të blejnë! Vegël pune që nuk ka asnjëherë të drejtë, që nuk guxon të ketë jetë private, që duhet vetëm të punojë. Taman si një makinë!

O zot! Kjo duket nata më e gjatë në botë! Nata më e gjatë dhe më e thellë! Sa një klithmë e lemeritshme! Natë e ftohtë dhe e pabesë! Kjo natë pa yje, me ethe dhe errësirë! As të fle, as të rri zgjuar! S`kam ç`të bëj tjetër pos të trazoj heshtjen duke numëruar gishtërinjtë e mi të shqetësuar! Të trazoj heshtjen e të përgjoj sesi rrokulliset diçka thellë në veten time. Një klithmë, mallkim apo një ultratingull i pakuptimtë?! E di se po eci zgripceve të mendimit. Agun po e pres. Athua kur do të vijë? Kur do të gdhijë? Kur do të zbrapset kjo rrymë e akullt që më ngrin? Po hëna, përse vallë nuk shkëlqen hëna?

O zot! As yjet nuk duken gjëkundi! Heshtjen e trazojnë vetëm zërat e padëgjueshëm që ma shpërthejnë timpanin. I shushatur tretem në errësirë. Tretem nën këtë qiell të ngrysur. Nën këtë qiell të huaj që tallet me mua.

 

Prill, 1981.

Botuar në gazetën “Bota e re”, 1 tetor 1984.

 

 

Kthimi i papritur

 

                               Ushtarëve shqiptarë të masakruar nga shovenizmi serb

                               gjatë shërbimit ushtarak në APJ, në shenjë kujtimi.

 

Atë natë natyra qe strukur në një heshtje të thellë. As frynte, as lëvizte gjë. Gjithçka ishte zhytur në pikëllim. Drita e hënës që shpërndahej mbi çdo pjesë të relievit e kishte zverdhur gjelbërimin e fushave. As pylli nuk pipëtinte. Diçka e çuditshme po pritej të ndodhte në Lum-bardh të Malësisë.

Dikur, nëpër këmbësoren që gjarpëronte kodrinave u dëgjua vrapi i një kali. Hingëllima e tij shkundi nga gjumi shekullor varret më të vjetra. Fshatarët, të trembur e të rrëqethur nga kjo hingëllimë u ngritën të shikonin nëpër dritaret e shtëpive. Në dritën e zbehtë të hënës panë ve-tëm një kalë të bardhë dhe një hije të zezë që zbriti midis fshatit. Të befasuar fërkuan sytë. Sakaq hija u zhduk si të mos kishte qenë.

Osmanajt, si të gjithë fshatarët, shikuan nëpër dritare. Mos na e ka gjetur gjë djalin!? - thanë gratë. Nuk patën kohë të mendoheshin gjatë se Sokoli i tyre u fut në derë. Ishin mësuar ta shihnin të qeshur, gazmor, të dashur e të urtë. U befasuan me pamjen e tij. Megjithatë, plaku Halil e mori veten siç u kishte hije burrave të malësisë dhe i bëri vend të ulej. Nuk po e kuptonte përse i biri u lëshua nga shërbimi ushtarak, ndërkohë që kishte njoftuar se ia kishin zgjatur shërbimin për pesë ditë më shumë.

Në qytet plaku nuk arriti të shpjegohej përse kishte ndodhur ashtu. Në Mbrojtjen e Përgjithshme Popullore i thanë se kjo ndodhte me ushtarët shembullorë të cilëve u zgjatej shërbimi për ca ditë që të lëshoheshin me ndonjë gradë ushtarake si rezervistë.

Plaku mbeti duke shikuar rrobat e tij civile. I rrinin aq bukur! Asnjëherë nuk i qe dukur djali i tij kaq i pashëm. Athua përse ishte zbehur kaq shumë?! Sytë e tij të gjallë qenë shndërruar në dy pulla qelqi të padukshme. Fytyra ishte në kundërshtim të theksuar me rrobat e tij. Plaka Fanë e priti me një batërdi fjalësh:

-Mirë se erdhe, pëllumbi i nënës! Qenke tretur, or bir! Ta paskan tharë shpirtin, i thaftë murtaja! Kaloi një vit që s`të kemi parë! Nuk të dhanë pushim, të mallkuarit! A nuk e dinë ata sa vuan prindi për të birin?! Apo nuk kanë zemër ata oficerët serbë që nuk të dhanë të paktën një javë pushim?!

I biri deshi të buzëqeshte, por buzëqeshja iu ngri në buzë. Fjalët e nënës e goditën. Të atit i dridhej mustaku pa nxjerrë fjalë. Nusja, të cilës zemra po i rrahte fuqishëm, përpiqej ta përpinte me bishtin e syrit. Plaku kishte shitur tokë për ta martuar. Nuk dëshironte ta përcillte të birin ushtar pa e martuar. Vetëm dy javë i bënë së bashku.

-Të paska lodhur rruga! Me çka erdhe, biro?! - mezi foli plaku duke harruar kalin e bardhë që hingëlliu trishtueshëm në mes të natës.

-Me çka munda, o Babë! - pëshpëriti Sokoli. - Më kishte marrë malli!

-Uf! Sa mirë bëre! - miratoi e ëma.

-A e kreve shërbimin, apo ke ikur?! - pyeti plaku duke dyshuar.

-I dhashë fund, o plak i mirë! I dhashë fund ashtu siç e kërkon nderi! - shpjegoi ai duke shikuar përdhe. Kishte frikë mos e tradhtonin sytë.

-Heu, të lumtë, Sokol i malit! Tani je bërë burrë! Hë, moj plaka ime, ç`je gërmuqur kështu?! E ti nuse, ç`u trete?! Kjo është nata më e gëzuar, ori! Piqni kafe! Sillni raki! Dasmë do të bëjmë! Apo jo, bir?! - u ngjall plaku pa e kuptuar mirë fjalën e fundit.

-Me vend, o plaku im! - miratoi e shoqja duke u ngritur në këmbë.

-Mos u ngut, babë! - ndërhyri Sokoli gjithnjë me zë të ultë. – Më vjen keq, por ti e di se unë nuk pi kafe! As du-han e raki!

-Ehu! – vërejti plaku. – Mos na e prish gëzimin! Një gotë nuk të dëmton!

-Nuk mundem!

-Një kafe, të paktën! Kafen e pinë burrat, or bir!- vazhdoi plaku.

-Nuk e pi dot! - refuzoi sërish ai.

-Të jap pak qumësht?! E vloj saora! - ndërhyri e ëma me tas në dorë.

-Të të sjell një gotë ujë?! - u ngrit e shoqja me mollëza të skuqura.

-Jo, jo! Nuk mund të pi asgjë! - shtoi preras ai i zënë ngusht.

Të gjithë u prenë. Përse refuzonte?! Çka kishte ndo-dhur me Sokolin?! Nuk e kishin parë asnjëherë kështu! Kaq të ndrydhur, të tërhequr! Nuk e kishin parë asnjëherë kaq të zverdhur! Kishte diçka të pashpjegueshme e të paqartë si mjegullat e dendura të Malësisë. Diçka të ftohtë si akulli i ngricave të dimrit.

Kali hingëlliu sërish në mes të fshatit. Ishte një hingëllimë e thekshme. Fshatarët dolën më kot në dritare sepse nuk panë gjë.

Osmanajt nuk lëvizën nga vendi. Ata heshtën. Secili mendohej në formën e vet. Po i ndrydhnin gishtat e tyre pa ditur ç`të bënin. Kujtuan letrën e fundit nga komanda e garnizonit të Nishit. Sokoli i njoftonte se nuk lëshohej në ditën e paraparë, por pesë ditë më vonë sepse dërgohej roje në deponë malore të municionit. Atje dërgohen vetëm ushtarët më të mirë, më të besuar, - u pat shkruar ai. Kapiteni thotë se unë e kam dëshmuar veten si ushtar shembullor. Gjatë tërë shërbimit ushtarak nuk kam bërë asnjë sjellje të gabuar. Nëpër të gjitha provat, ushtrimet, provokimet e përplasjet kam qëndruar korrekt. Madje asnjëherë nuk kam tentuar të kaloj telat e garnizonit për të dalë në qytet. As për të ardhur në shtëpi nuk kam ikur, siç bëjnë mjaft të tjerë kur nuk u japin leje sipas ligjit. Për këtë shkak më dërgojnë në një depo të fshehtë si roje. Atë vetëm ushtarakët e lartë e njohin. Në fakt, ushtarët e mirë liroheshin disa ditë para kohe nga shërbimi. Vetë plaku ishte lëshuar pesë ditë përpara nga ushtria e mbretërisë sepse punonte në kuzhinë.

Gjithsesi, për shqiptarët vlenin ligje të tjera të pa-shkruara. Vetëm ata torturoheshin muaj të tërë pa guxuar të shkonin për vikend, për pushim etj. Madje as kur bëhej fjalë për djem hastreti. Vetëm atyre u organizoheshin incidente, konflikte, kurthe e zënka të llojllojshme. Po shtoheshin arkivolet e blinduara të shqiptarëve që nuk ktheheshin të gjallë nga shërbimi ushtarak. Kosova ngrysej çdo natë me ankthin e të papriturës. Arkivolet e hekurta ishin një nga plagët e saj. Shqipja kishte rënë kudo në pusinë e ligë të moteve. Zogjtë e saj po i grinin korbat e Shumadisë. Krrokama e kobshme i qe lidhur trollit si një shokë e zezë dhembjesh e përpiqej t`ia ndalte frymën.

-Mos ma prish gëzimin, o bir! Mezi të kam rritur! - u shkreh dikur plaku.

-Më fal, o babë! Më falni të gjithë! Ju flas sinqerisht. Nuk mund të pi asgjë!

-Si ashtu, mor bir?! Ç`është kjo fjalë?! Ne jemi gjaku yt! Mos u frikëso së koti! Ne nuk të helmojmë?! - vërejti tejet e shqetësur e ëma.

-Jo, oj loke! Nuk e kam për këtë shkak! - u përpoq të shpjegohet ai.

-Ehuu! Ç`na polli e liga sonte! - u dridh plaku.

-Mos je i sëmurë?! Ti kurrë nuk ke qenë kaq i zbehtë?! U bubu! Duart i paske kaq të ftohta, akull! - iu drejtua e përlotur e ëma.

-O Zot! Ç’ka ndodhur me ty?! - pyeti edhe nusja e merakosur.

-Mos qani, ore! Asgjë nuk kam. Nga rruga! U nguta të vij! Më kishte marrë malli! Kisha frikë se nuk do t`ju shihja kurrë - u përpoq të arsyetohej Sokoli.

-Pashë gjirin që ta kam dhënë, çka të ka gjetur? - e përbeu nëna.

-Armata, oj loke, - mezi foli ai, - është armatë e huaj! Djemtë tanë i mundojnë në çdo formë! Dhe kur nuk u binden, kur nuk u nënshtrohen i vrasin pas kurrizit!

-I marrtë mordja, i marrtë! Ç`kanë me djemtë tanë?! - mallkoi plaka.

-Si nuk kanë, oj loke!? Ne jemi shqiptarë. Ata e duan tokën tonë! Por, pa ne!

-Toka është e jona, biro! Na e lanë të parët! Denbabaden! - foli ajo.

-Ashtu është! - ia ktheu tjetri. – Por, ata thonë se nuk është e vërtetë.

-Le të thonë sa të thonë! Jemi në tokën dhe në shtëpinë tonë! - mori zemër e ëma.

-Ata përpiqen ta ndryshojnë këtë fakt. - shpjegoi djali ndërkohë që plaku vetëm dëgjonte me vëmendje duke thithur me të egër duhanin në llullë.

-Kjo nuk ndryshohet, biro! - theksoi ajo.

-Epo, këtu fillon e liga! - ndërhyri djali. – Prandaj na vrasin kudo, na burgosin, na detyrojnë t’i lëshojmë votrat tona, të shpërngulemi nëpër botë!

-Pse biro, ç`u bëjmë ne atyre?! - pyeti e befasuar e ëma.

-U bëjmë loke, sepse jetojmë! Sepse jemi trima! Kanë frikë se një ditë nuk do t`u përkulemi! Nuk do t`u nënshtrohemi! Kanë frikë se kërkojmë për ta ndarë trollin tonë nga shteti i tyre! - shpjegoi tashmë si një dijetar ai.

-Ç`lidhje ka trolli me shtetin, biro?! - u zu ngusht e ëma.

-Duhet të bëjmë shtetin tonë që të shpëtojmë nga serbët, oj loke! - nguli këmbë ai.

-A të kam thënë moj plakë se ushtria i pjek djemtë?! Dëgjoje tani Sokolin! Flet si të ishte mësues! Sa keq që nuk kisha mundësi ta shkolloja! Ka qenë më i miri në klasë! A e di? - u ndërlidh plaku.

-Ky është bërë për t`u qarë, plakoooo! - e qortoi guximshëm dhe me shqetësim ajo.

-Mbylle gojën, Fanë! Mos ndill zi! - urdhëroi plaku. – Nuk ka shtëpi pa derë thonë burrat. Të gjallit i hapen shtigjet.

-Ashtu është, Babë! Të gjallin nuk duhet qarë! Atij i hapen udhët. Ç`të bëjë njeriu me të vrarët në gjumë?! Me ata që pa bërë kurrfarë faji i vrasin pabesisht! Ata që nuk hanë e nuk pinë kurrë më në sofrën e tyre?! Ata që e kanë trupin e copëtuar nga bajonetat serbe?! Ata që kthehen në arkivole të hekurta!

-O Zot! - klithi e ëma.

- Jam plakur aq shumë, o bir, sa mezi po të kuptoj! - theksoi i ati duke hequr plisin e bardhë e duke fërkuar kokën me duart që po i dridheshin.

-Mendoj, o plak i fortë, se burrat e këtij trolli dinë t`ua bëjnë gjëmën edhe atyre?!

-Çfarë gjëme, bre bir?! Kujt duhet t`ia bëj gjëmën?! - u trondit plaku.

-Qëndro, burrë! Jeta të ka provuar me gjithçka e të ka bërë të fortë si shkëmb të maleve tona! Unë besoj në forcën tënde! - ia ktheu me të shpejtë.

-Po biro, i fortë kam qenë! Kam vuajtur shumë në jetë! Edhe ty mezi të rrita se na linde gati në pleqëri. Ruana zot nga e liga! Nuk jam i fortë si dikur! Fol haptas se nuk po e kuptoj llafin! - u lut me zë të dridhur ai. Gjaku i kishte ikur nga fytyra.

-Tri ditë e tri net ju duhen që t`i kuptoni të gjitha! - u shpreh me kokën e lëvarur pamja e zbehur e një qenieje që kishte qenë dikur më i dashuri i tyre.

-Hajr qoftë! - u ngri në vend plaku. Plaka e gërrithi fytyrën. Gjak e lot i ranë nëpër lëkurën e tharë të dhem-bjeve. Një erë e fortë u lëshua kodrinave të fshatit. Dri-taret e shtëpive u përplasën fuqishëm nga era. Prapa xhamave të dritareve drita e hënës filloi të mbulohej me një hije të zezë. Nusja ishte stepur e nuk bëzante. E harruar prapa vjehrrës vetëm sa nuk po çmendej. Kishte net që nuk kishte vënë gjumë në sy. Sapo i mbyllte zgjohej e trembur. Në ëndërr e kërcënonin përherë ca oficerë të huaj.

“Ta kemi nxirë nusërinë! Do të mbetesh me këta pleq si shërbëtore pa rrogë! Do të digjesh për së gjalli! Nuk do ta trashëgosh pragun e kësaj shtëpie që ka lindur dikur kaçakë malesh! Kurrë nuk ke për ta parë të gjallë burrin tënd”.

U trondit edhe njëherë duke sjellë ndërmend këto fjalë të tmerrshme. Nuk arriti të ngopej frymë dhe u plandos në dysheme. Plaku u ngrit me mundim dhe solli një kovë me ujë. E lagën kot me ujë të ftohtë. Ajo nuk u përmend. E shtrinë në cergën e vjetëruar përtej oxhakut. Djali u afrua ngadalë dhe me dorën që i dridhej lëmoi flokët e saj. Pastaj barkun e zbrazët. Sytë iu bënë shpellë. Një brengë e madhe po e digjte në kraharor:

-Të isha martuar më herët do të kishe lindur fëmijë! Sa keq që duhet të të marr përtej reve pa u bërë nënë!

-O Halil Sokoli! Vdiq nusja, bre! - uluriu plaka.

-Mbahu loke! Mbahu babë! - iu lut prindërve. – Besoni, ky nuk është faji im! Nuk desha t`ju lë vetëm dhe as t`jua marr shpresën tuaj të fundit! Por... kështu e shkruan ata që kanë gurin dhe arrën në dorë e bëjnë ç`të duan me fatin tonë!

-Oh, çfarë gjame, o zot! – qante plaka.

Ndërsa plaku, ai që kishte ditur të jetë më i fortë se shkëmbi i këtyre maleve, që kishte ditur të durojë çdo dhembje, çdo torturë të oficerëve të UDB-së gjatë aksionit të armëve u shndërrua në rrënojë. Sytë e tij morën ngjyrën e trishtimit të verdhë. Të gjitha shpresat e kishin braktisur.

Kali i bardhë iu afrua derës së shtëpisë. Hingëlliu aq trishtueshëm sa qielli plasi dhe filloi të zbrazte një det prej lotësh. Jo, nuk qenë lot. Më keq. Një breshër me ko-krra të akullta. Sa grushti. Akuj të zemrës që thyenin xhamat.

Kali i bardhë goditi me shqelm derën e shtëpisë si për të thirrur dikend. Kuptohej, ora e kthimit kishte rënë. Sokol Halili u ngrit në këmbë. Kapi frerin e tij dhe me sytë shpellë shikoi për të fundit herë prindërit e tij. Nëpër sheshin e fshatit ngeli vetëm trokëllima e dhembjes.

Osmanajt kishin mordjen brenda kullës.

 

Morinë, 1984. Zvicër, 1985.

 

 

Ngjarje në rrugën „Lenini“

 

 

Atë ditë tregu, Selim Zhugani i lodhur nga uria dhe i tretur në një bisedë të hidhur me veten zvarritej në mes të turmës pa e vënë kush në peshojën e vëmendjes. E kishte hedhur thesin e zbrazët në krah, të ndotur e të arnuar, duke bërë disa llogari të thjeshta tregu. E ç`llogari se?! Me ato talla të zbrazëta misri të mbledhura nëpër rrugë nuk arrinte të paguante as biletën e kthimit në shtëpi.

Në fakt, ai lëvizte kudo që mundej në këmbë. Auto-busi, sado i mbingarkuar, ishte një luks që rrallë ose asnjëherë nuk i përkiste. Prej tij merrte vetëm shtëllungën e dendur të pluhurit apo ndonjë gur të hedhur papritmas.    

Gjatë javës, Selim Zhugani mblidhte në thesin e tij tallat e zbrazëta të misrit kudo që i gjente. Në baltë. Në rrugë. Nëpër oborret e shtëpive. Ato që ishin hedhur pas marrjes së drithit. I lante nga balta. I thante në diell. Në treg ua shiste atyre që nuk kishin ngrohje. Kishte plot të këtillë. Pleq, studentë, të papunë...

Ky qe i tërë malli që Selim Zhugani mund ta sillte në qytet. Bah! Çfarë qyteti! Nga dita në ditë ngriheshin shtëpi të reja përballë rrugës. Gjithnjë e më të larta, më të bukura.

„Këta njerëz, ose kanë vënë lidhje me zotin, ose paratë u zbresin nëpër oxhaqe!“ - thoshte Selimi. Kur fliste ai të tjerët shkuleshin së qeshuri. Të paktë ishin ata që e kuptonin. Edhe po të qante Selimi, të tjerët do të qeshnin apo do të talleshin me fjalët e tij. Atij vetë nuk i qeshej. Përkundrazi. Do të kishte qarë ndonjëherë po të mos i vinte turp.

Më shumë e përqeshnin Selimin. „Nuk ka vënë lidhje me zotin“ - thoshnin ata, „sepse është zhugan“. Zhuga e tij fillonte me leckat dhe kurrizin e deformuar. Vetë thoshte se kurrizin ia pat dëmtuar kooperativa. Vite me radhë kishte bërë punë të rënda nëpër pyjet e shtetit. Kur u hoq kolektivizimi mbeti pa punë e pa të holla.

Nga kooperativa trashëgoi një mbiemër të dytë: Selim Proleteri. Sipas tij, të gjithë ata që nuk kanë „lesh mbi vesh“, janë „proletera të klasit të parë“. Kjo nuk ishte shaka. E kishte thënë seriozisht. Në bazë të teorisë. Por, serioziteti dhe teoria e përcollën në birucë. Më kot u përpoq të shpjegonte se kjo thënie lindi nga arsyet e papronësisë dhe të papunësisë. Me këtë shpjegim u ngatërrua fare. Gjykata e qarkut refuzoi menjëherë ankesën e tij dhe ia ngriti dënimin për dy vjet më shumë.

Edhe pas burgut, si armik i pushtetit socialist, konsiderata për të nuk ndryshoi. Sipas tij, çdonjëri që nuk ki-shte punë ishte në fakt proleter.

Në njëfarë forme u gjasojnë fakirëve, njerëzve të mi-rë që kanë ardhur në këtë botë vetëm për të vuajtur. Të gjithë këta do të shpërbleheshin në botën tjetër po të besonin në zot, në xhenet. Fatkeqësisht, mjaft prej tyre nuk besojnë“ - thoshte ai. „Prandaj, edhe atje do të di-gjen në xhehenem“.

„E të tjerët?“ - e pyesnin.

„Të tjerë, nuk e presin botën tjetër!“ - ua kthente Selimi. „Ata u përvishen të mirave të kësaj bote. Shihni vetë: disa proletera ngriten lart në karrierë, disa bëhen pasanikë! E fillojnë me një dyqan të vogël dhe përfundojnë me fabrikë!“

Atë ditë sapo u nda nga turma në treg dhe kaloi në rrugën kryesore, si për t`u siguruar, preku xhepat e tij. Copën e misërnikes, të cilën plaka Mane ia fali në të dalë të fshatit, e kishte të paprekur. Kjo përbënte një dhuratë tejet të veçantë.

Plaka Mane e shikonte përherë me dhembje. Ndonëse vetë ishte një plakë e shkretë, ajo shpesh e ndihmonte. Nevrikosej me çunat që gajaseshin me Selim Zhuganin.

„Pse more Selim i lë me të rënë në qafë, këta rrugaçë!“ - qortonte ajo.

„Ç`t’u bëj, oj Mane?! Më rrethojnë nga të gjitha anët!“ - përgjigjej ai.

„I marrtë e liga! Nuk kanë turp të tallen me një fakir! - mallkonte plaka.

„U dukemi për të qeshur e jo për të qarë!“ - shpjegonte Selimi.

„Të mjerët ne!“ - dorëzohej më në fund plaka. Nëse e kishte nën këmishën e leckosur ndonjë copë misërnike, ndonjë kokërr djath a diçka tjetër e nxirrte ngadalë.

„Na! Merre një kafshore!“ – i thoshte me buzëqeshjen e tharë në fytyrë.

„Mos më lashtë zoti pa ty, moj Mane!“ - uronte ai sinqerisht.

Sot bukën e kishte në xhep. Kësaj radhe pa ndonjë kokërr djathi, qepë a presh. Ajo i kishte qëlluar në gji plakës Mane. Selim Zhugani kurrë nuk kërkonte lëmoshë. Kjo nuk ishte natyra e tij.

„Zoti më ka falur duar e këmbë për të punuar“ - shpjegonte ai. „Pra, për të qenë proleter dhe jo lypës“. Atij i pëlqente të jetonte me djersën e vet.

Që kur i doli nami për shahir, për proleter njerëzve u pëlqente ta vinin në lojë e jo në punë! Zhuga e tij në fakt ishin leckat dhe hallet që kishte.

„I gjori Selim!“ - shpjegonte plaka. „Është i pasherr!.

Rruga kryesore e qytetit edhe sot ishte plot me kalimtarë. Mjetet e trafikut, karrocat, automjetet, bagëtia dhe fshatarët e ngarkuar me thasë përbiroheshin me vështirësi drejt qendrës. Selim Zhugani mezi e kaloi rrugën për të dalë në anën tjetër. Sytë i shkuan rastësisht në tabelën e rrugës. Iu afrua tabelës së kaltërt dhe lexoi si për t`u bindur: „Rruga-Ulica V.I.Lenin/V.I. Ljenina“.

„He, të lumtë Baba Lenin! - klithi ai. – E paske zgjedhur rrugën! Ja, përplot me dyqane! Përplot me mall! Nuk të kanë thënë kot: baba i fukarenjve të botës! Ja! Të gjithë zotërinj i ke bërë! Ata që patën shkollë u bënë nëpunësa! Ata që kishin zanate u bënë dyqanxhinj! Ata që dinë të udhëheqin u bënë pushtetarë! Të lumtë, ore Baba i Madh!“

„Mua nuk më ndihmove dot! Punë nuk gjej. Zanat nuk kam. I ditur nuk jam“.

„Por, aspak nuk të hidhërohem! Proleteri, proleter duhet të mbetet!“

-Ik ore plak matuf se po të kap milicia! - i bërtiti dyqanxhiu sapo e dëgjoi.

-Ç`bëra, mor zotni? Flas me veten time unë! – u zu në faj Selimi.

-Ik ore, të thashë! Mos më sill sherre në dyqan! E paske gojën të praptë! – iu kërcënua prapë dyqanxhiu duke e zënë për krahu. Selim Zhugani u largua pa bërë zë.

Sakaq hundën ia gudulisi era e shijshme e mishit. Kishte arritur përballë deriçkës së hapur të qebaptores. Një djalë i ri, tërësisht i djersitur, rrotullonte copat e mi-shit në skarë dhe u frynte thëngjiijve. Era e këndshme ia ngacmoi oreksin. Zorrët i lëvizën nga vendi.

A do të ishte mëkat për Selim Zhuganin të futej në qebaptore dhe të hante një qofte?! Një qofte të vogël, rrumbullake?!“ – e pyeti veten.

Kishte kohë që nuk kishte lëshuar cukël mishi në gojën e tij të tharë. Do të ishte një gjë tepër e rrallë, një privilegj i palejuar për një proleter si ai. Ishte harruar pas tundimit të papritur të zorrëve e nuk i ranë në sy katër milicët e dehur në skaj të qebaptores. Madje as urdhëresa e tyre në gjuhën serbe. Këmbët iu ndalën në derë.

Preku disa herë xhepin e tij deri te banaku si për t`u siguruar nëse buka kallamboqe ishte aty. Fare ngadalë dhe i tretur në ëndrrën e vet iu drejtua banakierit, një burri të trashë e antipatik, që mezi qëndronte përtej vitrinës:

-Zotni! A bën një qofte të vetme! Bukën e kam në xhep!

-Ik, përjashtë! – bërtiti ai. – Nuk bën!

-Të lutem! E paguaj! Kam të holla për një qofte!

-Ik, përjashtë, të them! Mos m’i bezdis myshterinjtë! - urdhëroi me të rrebtë tjetri.

Sapo deshi të sqarojë diçka një milic i trashë dhe i bërë tapë nga birrat që kishte pirë u ngrit me gogësimat e parreshtura nga e ngrëna e tepërt dhe e zuri për zverku:

-Bezhi, napolje, piçka t`i mater!*

-O zotni! – briti nga jashtë. – E paguaj! Ja ku i kam të hollat!

-Shporru, more lypsarak! - kërcënoi pronari. – Një qofte nuk blihet! Ani do ta hash me bukën tënde! Ku ke lindur ti? Në hënë!?

-Jo, ore zotni! Këtu kam lindur! Në këtë vilajet! - u hidhërua Selimi. – Dhe, që ta dish, unë nuk jam lypsarak! Edhe po të vdes në rrugë nuk e shtrij dorën!

-Ha-a! – përqeshi ai. – Pa shikoji leckat që ke!

Këtu e zuri tepër ngusht. Selim Zhugani nuk kishte qenë më ngusht as atëherë kur lënda e drurit e kishte përplasur për vdekje. „Të kisha vdekur - thoshte ai - do të më kishin shpallur hero të punës socialiste!“

-Nuk të vjen xhynah të më thuash kështu, o zotni?!- ia ktheu me zë të lartë atij. Ani e paske për nder të kesh dyqanin në rrugën Lenini! Po a nuk ishte ai baba i të gji-thë fukarenjve të botës?! Eh, baba Lenin! Proleteri yt as një qofte mish nuk mund të blejë! Po ma thyen zemrën qebesa! - përpak u shkreh në vaj Selimi.

Ende pa përfunduar milicët u ngritën nga tryeza. E kapën. E shtrinë përtokë duke e goditur me shufra të go-mës, me shqelma, me grushte. Aty ku mund t`i binin. Me të dëgjuar të rrahurat u mblodhën mjaft qytetarë. Askush nuk bënte ballë të fliste. Ku e dinin ata ç`kishte ngjarë! Vetëm shikonin.

- Shta imash ti protiv Lenina i socializma! Protiv proletariata! Protiv nasheg drushtva?

- Protiv samoupravljanja!**... – shfryenin milicët e ndezur flakë mbi prenë e tyre.

-Xhubro jedno! Albanski nacionalista! Shiptarski separatista! Irredentsko xhubro!

-Jebemti shiptarsku majku! Svinjo jedno!***  

Dikur turma u bezdis. Milicët u provokuan nga lëvizja e turmës. Të nervozuar filluan të kërcënonin. Fituan përshtypjen se masa po solidarizohej me armikun e shtetit që duhej rrahur, dënuar, vrarë përderisa ka ofenduar figurën më të shenjtë të shekullit. Ata nuk e shikonin të rrahurin që numëronte çastet e fundit të jetës. Nxorën armët e tyre nga brezi dhe shkrepën disa herë në ajër fare pranë kokës së qytetarëve.

Njerëzit të frikësuar nga kjo u larguan në të gjitha drejtimet. Një shofer taksie që e njohu të rrahurin u afrua ngadalë duke i qetësuar milicët. U tregoi gjërë e gjatë mbi viktimën e tyre. I futi me të mirë në qebaptore dhe u porositi pije. U mori leje pastaj që ta hiqte nga vendi i ngjarjes trupin e të ndjerit.

Kështu përfundoi proleteri i mbramë i kësaj ane. Ngjarja nuk pati jehonë. As version zyrtar mbi këtë rast, as ndonjë rresht të shkruar në gazetë!

Pati vetëm ca shpotitje të zakonshme të atyre që me-rreshin me këtë zeje të ligë.

-Vdiq i gjori për një qofte! - thanë disa.

-E po, nuk ishte më kot proleteri i mbramë! - shtuan të tjerët.

 

 

Një zog shpurdh nëpër fletë

 

 

Çdo ditë në të njëjtën kohë futej i ndruajtur nëpër derën e restorantit duke zënë vend në tryezën e rrumbu-llakët. Në të vetmen tryezë që nuk shtroheshin setat e drekës. Ulej pa më penguar dhe përpinte artikujt e gazetave bashkë me tymin e cigareve. Sapo më dilte kohë ia dërgoja një gotë birrë duke ia shikuar shpejt rrudhat e ballit.

Asnjëherë nuk kërkonte drekë. Rrallë mund të gjeje ndonjë punëtor tjetër shqiptar që ruante si ai çdo qindarkë të fituar. Ishte e pakapshme për mua si mund të punonte tërë ditën në skele ndërtimi me dy gotat e vetme të birrës. Nuk ishte nga ata që pinin përherë. Rrallë e gjeje mbrëmjeve në restorant. Kishte të atillë që pinin deri në mesnatë. Nëse nuk i zbraznin xhepat duke pirë u vardiseshin makinave të lojës në të dalë të lokalit. Të tillët qenë bërë klientët më të bezdisshëm të qytezës.

Shpendi nuk luante në makina të lojës dhe nuk vërtitej kot nëpër rrugë. Ishte një nga mysafirët më të sjellshëm e më të respektuar të lokalit tonë. Ai të bënte përshtypje me zellin e tij për të shfletuar gazetën me ato pë-llëmbë të ënjtura e të mbushura me vraga.

Mua më dukej mërgimtari më prekës. Shpesh, gjatë pushimit të pasditës, kur kotesha në dhomën time më si-llej në mendje Shpendi. Përpiqesha të gjeja fillin e mendimeve të tij. Në sy ruante një vezullim të veçantë plot dhembje.

Ende nuk e kishte sjellë familjen në Zvicër. Gjatë ditëve të festës shkonte në Kosovë. Çdo udhëtim sikur ia shtonte nga një rrudhë të re në ballë. Shqetësimi po i rritej bashkë me fëmijët. Shpesh kishte përshtypjen se pushimi i drekës nuk i mjaftonte për ta lexuar gazetën. Si për të ma thënë këte më shikonte i molisur. Duke i marrë të hollat e pijes i premtoja se në ditën time të lirë, të dielen, do t`i lexonim bashkë pjesët e tjera. Kisha frikë se nuk shkëputej nga leximi. Ngarkesat shpirtërore gjatë punës në skele janë tejet të rrezikshme. Një hutim i vogël mund të të kushtojë shumë. Unë që kisha të njëjtën etje e dija ç`rrezik do të thoshte të ngjiteshe në skele i hutuar apo me dhembjen e pashprehur të fjalëve.

Ditëve të lira nuk mungoja në restorant. Meqë shefi ynë na e kishte ndaluar të uleshim në tryezat e mysafirëve dilja me Shpendin edhe pa ngrënë drekë. Lexoja me zë të lartë pjesët që kërkonte ai duke i plotësuar me shpjegime të lira. Për pak kohë arrita të kuptoj se çdo lajm i hi-dhur e ngarkonte shpirtërisht. Ndaj shpesh nuk lexoja ashtu siç shkruhej në gazetë. Veçanërisht kur artikulli denonconte shqiptarët si, p.sh. “nacionalizmi dhe irredentizmi shqiptar; grupet armiqësore” apo të ngjashme. Në mes rreshtave të tillë shtoja pjesë të paqena në formën “i ashtuquajturi nacionalizëm”; “siç pohojnë organet jugosllave - grupi armiqësor” etj., në mënyrë që ai të mos zhgënjehej nga shtypi kosovar. Atëherë më hidhte pë-llëmbën e gjërë mbi supe e më thoshte me kënaqësi:

-Të pastë atdheu! Djem të tillë na duhen!

Për dallim nga unë bashkëfshatarët e tij e hidhnin në maje të fjalëve:

“Aq sa merr vesh gomari në gazetë, aq kupton Shpendi” – e thumbonin duke qeshur.

Por, Shpendi nuk merrej me të palarat e tyre. Ua hidhte ndonjë shikim të shpejtë si për t`u thënë: “pini, pini se u ka pirë e liga!”, ndërkohë që ulej në vendin e vet.

-Kur do të vijë dita të kthehemi përgjithmonë në votrat tona!? Të lirë! - shfryu një ditë. Për të parën herë kuptova sa e padurueshme i qe bërë jeta në mërgim, jeta nën robërinë sllave. E ngushëllova pak dhe mbeta i ngrirë përballë tij. Ishte një vetëtimë e papapritur. E kisha të qartë se dita që dëshironte Shpendi nuk ishte afër. Pjesa dërrmuese e qytetarëve tanë ishin dhënë pas gjërave më të ulta dhe nuk e merrnin seriozisht fatin e tyre. Ndonëse vazhdimisht përpiqesha t`ua ndizja shkëndijën që bënte dritë në shpirtin e Shpendit, ata nuk tregonin interesimin e duhur për lirinë. Shpesh si për inat lavdërohenin veturat e tyre, shtëpitë e ndërtuara, qejfet që bënin, femrat që ki-shin zënë, të shumtën me origjinë sllave. Sa herë dëgjoja biseda të tilla më vinte të vjell bukën që kisha ngrënë. Disa përpiqeshin të më thyenin shpirtërisht apo të më merrnin nëpër gojë. Ndonjëri nuk kursente vërejtjet e paturpshme, ngacmimet politike etj.

Jo rallë grindeshin sa për sy e faqe. Sidomos nëse mi-dis tyre ndodhej Shabani, një mërgimtar dinak, i cili nuk dihej prej nga i merrte të gjitha ato para që shpenzonte me të tjerët. Ndonëse lavdërohej si njohës i mirë i çështjes jugosllave (shpesh fliste serbokroatisht), ai të prishte nervat me marrëzitë dhe zënkat e tij. Në cepin e xhaketës mbante nënshkrimin e Titos dhe portretin e tij. Kuptohej se e kishte dërguar regjimi serbosllav për të plasur ndonjë sherr në mërgatë.

-Shkau po na shërben më mirë se ti! - më thumbonte shpesh.

-Atij nuk i dhimbset djersa juaj! - ia ktheja me të shpejtë duke fshehur mërinë time.

-Jo, jo! – shtonte ai. - Shqiptari nuk ka respekt!

-Ata që kanë respekt nuk bëjnë krahasime të tilla!- vëreja unë pa e shikuar.

-Dhjetë herë të thirrëm e nuk erdhe! – gënjente pa fije turpi.

-Nuk është e vërtetë! - përgjigjesha. – Askush nuk ju shërben më mirë! Po të mos isha unë do t`jua kishin ndaluar këtë lokal. Disa herë është folur për këtë çështje.

-Me kërkesën tënde, apo?! - provokonte ai.

-Besa me kërkesën e atij mikut tënd! - dëshmoja të vërtetën.

-Po, hedi! - përqeshte Shabani.

-Ha, haa! - qeshnin të tjerët. – Kur t`ia pllatim*) paret pijes nuk të përzen askush!

-Nuk është fjala te paratë! Jeni klientët më të bezdisshëm! E dini sa zhurmë e ngatërresa bëni?! Uleni në dhjetë tavolina e silleni vërdallë me nga një pije në dorë! As-një shërbyes nuk e dëshiron stacionin tuaj! - shpaloja faktet kryesore.

-As për këtë nuk bëhet fjalë! - ndërhynte Selmoni, një shok i Shabanit. - Na ke marrë inat se nojherë e ngucim Shpenin!

-Kurrsesi! - e kundërshtoja unë. – Shpendin e respektoj se është klienti më i sjellshëm. Bëni mëkat që e merrni nëpër gojë!

-Shpendi është i çmendur! - përgjigjeshin ata. - Po e marrin në qafë gazetat!

-Prej leximit dhe dijes nuk ka dëm! Lum ai që e do kulturën dhe gjuhën e tij! Mjerë ai që nuk di ç`është drita e dijes! - theksoja si gjithnjë.

-Qebesa, ju ka marrë n`qafë Mareshal Tita që jau dha shkollat e ju bani fillozofa! Tash, keni dalë n`Evropë e boni propagandë kunër tij! - thumbonte i shituri.

-Mos shpif kot! Askush nuk bëri propagandë! Unë fola për dije, për shkollë, për gjuhë e kulturë! Sa për da-ljen në Europë, ne rrogtarë u bëmë e nuk paraqet ndonjë shpërblim! Liria e lëvizjes është e drejtë e çdo qytetari! Disa shqiptarë nuk panë dobi që dolën jashtë vendit: aq sa fitojnë i hedhin në shishe të birrës! - e kundërshtoja rrebtas.

-Ne e patëm fjalën për Shpendin! - ndërhynte dikush.

-Shpendi ka hallet e veta e nuk merret me politikë!- theksoja për ta mbrojtur.

-Po, por si shumë na e lexon gazetën! - thumbonte Shabani me shikim nën vetulla.

-”Rilindja”, zotëri, nuk është gazetë e ndaluar! - e mbyllja diskutimin unë.

Ç`të flisje tjetër me njerëz të këtillë që kishin shlyer moti ndjenjat kombëtare. Ata më me dëshirë vërtiteshin skutave të natës. Ndonjëri ta tundte me krenari pasaportën e RSFJ-së. Shabanin nuk e shihje kurrë me gazetë shqipe në dorë. Ai dhe Shpendi qenë dy skajet e një litari që do të këputej patjetër një ditë.

Shpendi i kishte të skalitura në zemër shkronjat shqipe. Duke shpupuritur në faqet e shtypit i ngjante zogut të uritur që kërkon me ngulm ushqim shpirtëror. Në thellësi të botës së vet përmbante mjaft gjëra të pathëna. Atë luftë të heshtur me gazetën e përjetoja si një dramë të thellë. Nuk ishte e rastësishme përkujdesja e tij. Ajo ishte pjesë e dashurisë për vendlindjen, për dijen, për popullin, për çështjen shqiptare.

Fatkeqësisht, ky zog jetim që quhej Shpend, belbëzonte rrallë e plot dhembje. Robëria e kishte lënë memec e të pashkolluar. Ai nuk e kishte zgjidhur nyjen e fjalëve. Dyshimi dhe frika që ndrynte në shpirtin e shqetësuar e bënin të veten. Frika vinte nga të tjerët, nga pushtuesi ndërsa dyshimi buronte nga mungesa e forcës së vet.

Përpiqej të ishte sa më i drejtë, sa më i përmbajtur. Por, askush nuk dëshironte t`ia dinte hallin që kishte. Mbetej në përpëlitje të përhershme për të kuptuar burimin e dramës së vet. Sa më foshnjarak dukej, aq më tragjik ishte. Nuk arrinte dot të ushqehej dhe vështirë kuptonte përse e largonin nga grupi. Kishte një lidhje të fuqishme shpirtërore me qiellin e tokës së vet, ndaj e mundonte largësia e tij. Kjo lidhje e bënte të vërtitej ditë e natë me gazetë në dorë. Kur mungonte gazeta mungonte Shpendi në restorant.

Ndërkohë arrita të kuptoja se reportazhet mbi jetën e mërgimtarëve nuk i pëlqenin. Këto shkrime himnizonin qëndrimin “e përkohshëm” të shqiptarëve „në botën e jashtme“, ndërsa flitej për “kthimin dhe punësimin e shpejtë në vendlindje”. Vargani i mërgimtarëve po rritej dita-ditës. Shfrytëzimi i tyre po bëhej gjithnjë e më i egër. Dhuna serbosllave, rrënimi social i shoqërisë e bënin të veten. Emigrimi i shqiptarëve po merrte përmasat e një shpopullimi. Asnjë nga problematikat vitale nuk shtjellohej në gazetë. Aty, jo rrallë, portretizoheshin veglat politike dhe informative të pushtetit.

-Ndonjëherë vendos të mos i blej. Po nuk më rrihet pa to! Më lehtë rri pa bukë se pa lexuar gazetën! - më tha një ditë Shpendi.

Unë që kisha bërë dy orë e më tepër rrugë çdo ditë, këmbë, me libra në duar për të vijuar gjimnazin e qytetit e njihja mirë pelinin e etjes për të mësuar diçka të re. Por, shtypi zyrtar, si çdo sferë e shoqërisë, dominohej nga ideologjia socialiste-vetëqeverisëse, nga politika shtetërore. Një ditë vendosa t`ia jepja një fletushkë që botohej, shpërndahej dhe lexohej nëpër duart tona. Ai u betua në flamur e në të gjithë fëmijët që do të vdiste më parë se të hapte gojë. Ishte i vetëdijshëm për të gjitha pasojat e mundshme. Unë kisha besim në karakterin dhe moralin burrëror të Shpendit.

E luta të ulej në të vetmen karrige që kisha në dhomë. Disa çaste mbeti duke vështruar librat e shumta që përbënin tërë pasurinë që kisha.

-Kam menduar se ju të restorantit keni fat më të mirë! - u shpreh dikur.

-Fati ynë ka rënë kudo në duar të liga! - i thashë. - Të gjithë njësoj jemi!

-Vetëm ata që përkrahin pushtetin, jo! - nënqeshi.

-Një ditë do t`u mbetet në fyt kafshata e turpit! - ia ktheva unë.

-Fjala jote u bëftë, o Dritan! Kam frikë se na ka përlarë e liga! - shtoi me dyshim.

-Jo, he burrë! Rinia shqiptare po zgjohet dita-ditës! - i dhashë zemër unë.

-E di! Rinia studentore ishte e para! Ama, pas saj u zgjua një furtunë goditjesh që të plaste shpirtin! - shpaloi me të drejtë këtë pjesë të dramës sonë.

-Nëpër furtunë e dhembje kalitet forca jonë! Një ditë do të jemi gati për t`u përballur me armiqtë tanë, jo vetëm me forcën e argumentit e të fjalës, por edhe fizikisht! - theksova.

-Të lumtë goja! Ashtu u bëftë! Por, kam frikë se nuk do të mundemi! - vazhdoi ai.

-Do të mundemi! Patjetër! Nuk do të jemi të vetmuar! - e përforcova mendimin.

-Dritan! – thirri pastaj i skuqur në fytyrë. – Më trego sinqerisht: a ka Shqipëria armë?

-Patjetër, o Shpend! Shqipëria është shteti amë! Në luftë të gjithë do të bashkohemi! Armët nuk na mungojnë! Do të vijë dita e do ta shohësh! – e garantova unë.

Tjetër nuk pyeti. Sytë i buzëqeshën nga një ndjenjë si-gurie. Nxora nga dollapi i mbyllur i vitrinës „Zërin e Kosovës“. Para se ta hapte e përkëdheli lehtas me dorë, siç përkëdhel njeriu një fotografi të ruajtur me kujdes. Në fytyrë iu ndez një tis i gjallë drite. Duke lexuar vetullat i lëviznin si krahët e një zogu që përpiqet të fluturojë pa i kuptuar mirë ligjet e hapësirës.

Në mërgatë punohej me të madhe për kalitjen e qëndresë sonë. Po zhvilloheshin mjaft aktivitete për mbroj-tjen dhe depërtimin e të vërtetës. Mirëpo nuk ishte lehtë të punohej. Një pjesë e mërgimtarëve qëndronin larg përpjekjeve tona. Ata e kalonin kohën me gjëra të kota, të ulta. Armikut më së miri i shërbente mjegulla që kishte përhapur në shpirtrat dhe në mendjet e tyre. Disa bij të zgjedhur të kombit u vranë në mërgatë. Shërbimi sekret jugosllav shtrihej kudo. Mjaft shqipfolës e përbënin rrjetin e tij. Ata jo rallë bëheshin shkaktarë të ngatërresave të përgjakshme. Në njërën anë mblidhnin shënime e në tjetrën e përçanin mërgatën duke e mbajtur në tension të përhershëm.

Të gjitha këto i blova në mendje duke përcjellë leximin e tij. Pa e penguar iu afrova dritares. M’u bë sikur pashë një grifshë me krahë të shkruar. Nuk më kishte rënë të shoh zogj të tillë në Zvicër. Dëshirova të isha skifter dhe të fluturoja në vendlindje. Atje do të fluturoja kudo në qiell për të përhapur zërin e lirisë, kushtrimin!

Kur u ngrit Shpendi kishte ikur dita. Mezi u shkëput nga fletushka dhe nuk e di pse nuk ia dhashë me vete. Ndoshta për të parën herë në jetën e tij ndjehej aq i gëzuar. E kishte gjetur më në fund udhën e fjalëve. Dola vetëm sa për të ngrënë, por u ktheva me kokën e mbushur mendime. Më kishte zënë gjumi pa e mbyllur dritaren.

Për çudi, kur u ngrita, mbi fletën e vjershës sime në tryezë qëndronte vërtet pupla e shkruar e një grifshe. Kisha përshtypjen e një vizite të jashtëzakonshme nga atdheu.

Këtë dhuratë të veçantë e ruaj me kujdes. Sa herë më pushton malli e shtrëngoj në duar. Harroj pelinin e jetës së këtushme dhe digjem nga dëshira për të qenë zog i lirë në hapësirën e qiellit të vendlindjes. Para syrit të kujtesës i vendos fushat, lumenjtë, shtëpitë, malet, kodrat dhe çdo pjesë që njeh mbamendja ime. Këpus një tufë lulesh në bashqen tonë duke zbritur rrethit të arës deri te lumi. Ulem pranë një shelgu dhe dëgjoj cicërimën e zogjve. Në male dikush i bie fyellit e më grish në vargjet e një kënge. Më ndahet fryma duke zënë tingujt e përmallshëm të fyellit. Ndjej fuqishëm gurgullimën e përroit në damarët e gjakut tim dhe kuptoj se jam ende gjallë.

Kuptoj se jetoj vetëm për atë vend, për qiellin e tij plot zogj, plot dritë!

 

Schlieren, 1988

 

 

Çmenduria në sytë e një fëmije

 

 

Të mallkuarit erdhën papritur në mëngjesin e hershëm. Makinat e tyre i ranë shpejt lagjes së tretë të fshatit në gji të luginës. As qentë nuk arritën të lehnin të trishtuar nga autoblindat dhe numri i madh i hijeve që rendnin para dhe pas tyre.

Duke shfrytëzuar errësirën iu afruan shtëpisë së shënuar në listën e zezë. Të gjithë po flinin, të lodhur e të këputur nga përplasjet e ditës së kaluar.

Murin e oborrit e mbështolli një gjarpër i gatshëm të përpijë çdo gjë. Dy autoblindat e para i rrëzuan dyert e oborrit. Sipër tyre mitralozët ishin të gatshëm për të hapur zjarr. E para zuri krahun e majtë, e dyta krahun e djathtë ndërsa e treta, ajo që kishte ngrehur topin, u përqëndrua përballë derës së shtëpisë. Kolona diversante e njësisë speciale të ushtrisë dhe policisë shtetërore u shpërnda në të gjitha pikat.

Lisat e pyllit përreth sikur ulën kokën. Një heshtje varri kishte përpirë tërë atë lagje. Qeni i shtëpisë sapo deshi të lihte ra në thikën e pabesë të ushtarit dhe mezi lëshoi një klithmë të shkurtër e të përvajshme. Plaku u ngrit tërë ankth që të hapte dritaren. Rafali i papritur i mitralozit e bëri të shtrihej përtokë. Zvarrë doli në korridorin e shtëpisë duke bërtitur me zërin që i dridhej:

-Jemi të rrethuar, bijtë e mi! Mos i ndizni dritat! Mos lëvizni nga krevati!

Më shumë nuk arriti të thoshte. Diversantët e thyen derën dhe u futën në korridor. Brenda pak çastesh të gji-thë kishin përballë tytat e armëve të pushtuesit. Të tre bijtë e plakut qenë mbërthyer për krevati dhe nuk arrinin të qetësonin fëmijët e shastisur. Vaji i fëmijve nuk pushoi as pasi u ndezën dritat. Të huajt, që më shumë u gjasonin bishave, po shfryenin tërë urrejtjen e vet.

Ndonjërin e tërhoqën për zverku, tjetrin zvarrë për flokësh duke mos kursyer goditjet me shqelma, grushta apo me kondakë të armëve. Për disa çaste e tërë familja u ndodh në oborrin e shtëpisë. E përgjakur, e zbathur, e zhveshur dhe e tronditur deri në çmendi. Plakun e mbë-shtetën për murin e gurtë duke e mbajtur në shënjestër. Djemtë në anën tjetër, po rriheshin shtazërisht. Nga plagët u gufonte gjaku. Përpiqeshin t’i kursenin rënkimet përkundër dhembjes së padurueshme të goditjeve.

-O, m’i vratë djemtë, u vraftë Zoti! Pa faj janë! Çka doni nga ne?! - bërtiste me zë të lodhur plaku.

-A jeni njerëz a bisha?! – shfryu dikur nëpër dhëmbët e thyer nga goditjet me shqelm. Goditjet e tjera nuk qe në gjendje t`i përballojë. As vaji i thekshëm fëmijëve, vaji që ngrihej deri në kupë të qiellit, nuk e zgjoi dot.

- Pse nuk qan bre, ta kajsha njëqindmijë herë nënën tënde të egër shqiptare! - shfrynte në gjuhën serbe ai që godiste papushim Zenel Malësorin, djalin e tretë të plakut. Vetëm gratë dhe fëmijët i silleshin në kujtesë. Po vuante për faktin që nuk kishte siguruar mbrojtje, ndonëse kjo gjë nuk qe e mundur në ato rrethana.

Me gjithë përhumbjen ai përpiqej të njihte zërin e secilit duke dashur që të dijë nëse ishin të gjallë. Të shikonte nuk i jipej rasti. Nuk kishte kohë të merrte frymë nga goditjet. Gjaku ia kishte mbushur sytë dhe nuk shikonte dot. Herë pas here dëgjonte rënkimet e përmbajtura të vëllezërve. Nga fëmijët vetëm Albani nuk dëgjohej. Ai e kishte humbur vajin. Nuk arrinte ta kuptonte gjithë këtë shtazëri. Kjo që po përjetonte sot nuk përkonte me asnjë të dhënë për shoqërinë socialiste, vetëqeverisjen, vëllazërim-bashkimin, barazinë, drejtësinë! Gjepura të tilla të mësuara përmendsh po i vërtiteshin në kokë si langonj të përndezur gjahu. Përpiqej t`i mundte me një klithje të fuqishme, por ajo i ndrydhej në fund të kraharorit. Zemra e djaloshit qe shndërruar në bombë që mund të pëlciste në çdo rast.

Nuk kujtohej të thërriste përëndinë. Siç dukej ai e kishte braktisur qiellin tonë.

Shtëpia gumëzhinte nga banda kriminale. Goditeshin dyert, orenditë, dollapet. Çdo gjë. Albani kafshonte dorën e vet me tërë fuqinë. Gjaku i rridhte nëpër buzë.

-Çka doni prej nesh, o të pabesë! - e mori pak veten Ismail Malësori, djali i dytë i plakut, ashtu i shtrirë nën goditjet e tyre.

-Që t`jua shkërdhejmë njëqindmijë herë nënën tuaj të egër shqiptare! Ku i keni armët? Ku e keni municionin? Ju doni ta bëni Shqipërinë e Madhe, a?! Ju, bre derra, dëshironi që të luftoni kundër nesh?! Kundër shtetit tonë socialist, vetëqeverisës?! Lopë primitive?! Ju doni të bëni shtetin tuaj në tokën tonë, a?! - shfrynte udhëheqësi i grupit.

-Nuk është e vërtetë! Ne nuk kemi armë! Nuk jemi kundër shtetit! - u përgjigj me gojën e mbushur gjak Ismail Malësori.

-Vdis, he njëqindmijë herë nënën! Mbylle, he njëqindmijë herë nënën! E dimë ne këtë! Kujt do t`ia he-dhësh?! Pleh! - ulërinte duke goditur.

-Po na vrisni kot! Nuk kemi armë! - mezi flisnin ata. Fëmijët nuk e pushonin vajin. Fqinjët nuk bëheshin të gjallë.

Nga dera e shtëpisë doli më në fund oficeri kryesor. Buzëqeshte me kokën lart si të kishte fituar diçka të madhe. Pas tij dolën dhjetëra të tjerë që kishin demoluar shtëpinë.

-Mjaft! - urdhëroi. – Hidheni plakun në kamion! Ata të tre lidhni mirë! Sillni në komandë! Atje do t`i bëjmë të flasin!

-Lerene plakun këtu! Ç`u duhet i vdekuri?! - ulërinte plaka. – Leni djemtë në shtëpi të vet! Nuk kanë bërë asgjë! - bërtiste duke ulur kokën nga të rënat. Fana, e reja, e zuri për krahu dhe e shkëputi nga ushtarët që po tërhiqnin zvarrë djemtë e larë në gjak duke e goditur herë pas here edhe plakën e gjorë.

-O, zoti u vraftë! - shfryu ajo më në fund.

-Mbyll gojën, pleh! - e qëlloi njëri nëpër duart e të resë. – Juve ju ka vrarë zoti që kur jeni ngritur kundër nesh! Ju nuk keni zot! - u shkreh i mallkuari ndonëse plaka nuk e kuptonte gjuhën që flisnin ata. Nuk i mbet tjetër pos të ngushëllojë fëmijët ndonëse ngushëllimi mungonte për të gjithë. Të dërrmuar u ulën në mes të oborrit me mallkime në gojë, lot e dhembje. Dikur dielli u ngrit me përtesë përtej kodrave. Atë ditë mëngjesi vonoi. Ishte një ditë e nxjerrë nga çdo kuptim i fjalës.

Fana vërtitej në mes të fëmijëve pa arritur të qetësohet. Dikur mori një faculetë dhe mbështolli dorën e kaf-shuar të të birit duke e përqafuar si shpresën e vetme të saj.

-Ti, bir i nënës, ti do t’i rrokësh armët e lirisë! Ti do të luftosh si trim kundër këtyre bishave të çmendura! Do t`i godasësh në lule të ballit! Do t`i përzësh nga toka jonë!

Albani qëndroi ditë të tëra i heshtur. Pamja që kishte parë, të gjitha fjalët e ndyta, çdo goditje, çdo plagë, çdo shkatërrim që kishte bërë barbaria serbe i sillej nëpër kokë. Varrimi i penguar i gjyshit, arrestimi i burrave të shtëpisë, dënimi pa fakte i babait e kishin rënduar më tutje dramën e thellë të asaj dite. As gjumë nuk bënte.

Nëpër vite e përcolli ndjenja dhe mendimi i luftës. Dëshira për të rrokur armët e për t`i dalë zot tokës stërgjyshore, popullit të pambrojtur, atyre që vazhdimisht rraheshin, mbylleshin apo vriteshin pa ndonjë shkak iu shndërrua në synim jetësor.

Ishte në moshë fare të njomë kur ngjeshi në brez armët e lirisë!  

 

 

Lëndina e mallit

 

 

Erdhi një kohë kur nuk më ngohte asgjë. As bukuritë e rralla të vendit ku jetoja, as takimi me qytetarë. Në mendje më vlonin kujtime, vende e ngjarje që mezi arrija t’i lidhja me njëra-tjetrën apo t’i sistemoja që të mos më mundonin. Përkundër përpjekjeve nuk kaloja pa plagë, pa dhembje. Më dukej se kisha një etje të madhe në brendinë time. As cigaret që kisha filluar t’i pija njërën pas tjetrës nuk më ndihmonin. Në biseda me ata që më rrethonin kisha filluar të shfaqja shenja padurimi që shoqëroheshin me ngatërresa të papritura. E kisha mbijetuar vitin e pestë të mërgimit. Jeta në dhe të huaj i ka patjetër plagët e veta. Ata që nuk e kanë përjetuar nuk mund ta kuptojnë.

Në fillim njeriu planifikon diçka. Ka ëndrra. Shpreson. Dëshiron të bëjë këtë apo atë. Kërkon rrugë e shtigje të mundshme. Njeh gjithnjë diçka të re. Nuk ka kohë të merret me veten dhe as të shikojë shportën e rezultateve të veta. Vështirë gjen kohë për të llogaritur atë që ka dashur dhe atë që ka bërë.

Dikur detyrohet të ulet. Detyrohet të bëjë një logari të thjeshtë me vetveten. Të shikojë rrugën që ka lënë. Rrugën nëpër të cilën nuk mund të kthehet më pos mendimeve që i sjellin ndonjë detaj, ndonjë pamje, ndonjë ndodhi të ngelur në kujtesë.

Kjo është koha kur njeriu fillon një luftë të pashpallur. Të luftosh me vetveten është shumë vështirë. Vjen një moment kur të pengon çdo gjë përreth. Ndjenjat ngatërrohen në mënyrë të pashpjegueshme. Gjërat që dikur të kanë ngrohur tashmë të pengojnë. Edhe lulet, era, miqtë, bukuria. Kur të përshëndesin të duket sikur po të provokojnë.

Kështu filloi tek unë viti i gjashtë i mërgimit të fundit. Pesë vjet qenë bërë që nuk kisha shkelur në tokën stër-gjyshore, në atdhe. Ishte e pamundur të kaloje kufirin e Shqipërisë e të ktheheshe në vendlindje. Gjendja qe keqësuar shumë, por kryengritje të armatosur në Kosovë nuk kishte. Të kaloje kufirin i vetmuar ishte e pamundur. Mund të lije kokën pa e kaluar atë vijë të mallkuar. Edhe po të arrije në shtëpi nuk çmalleshe dot pa të zënë veglat e urryera të pushtetit. Nuk ia vlente që të ndërmerrje një aventurë të tillë dhe të lije kokën në kohën që të tjerët kanë nevojë për ty.

Këtu do t’ju flas për një copë truall që rastësisht u bë pjesë e atdheut tim, larg vatrës stërgjyshore, në mërgim. Për një copë truall të braktisur që rastësisht kishte mbetur ashtu siç ishte dhe që askujt nuk i pëlqente si mua.

Isha nisur në mbrëmje me një bagazh të rëndë mendimesh nëpër rrugicat e epërme të lokalitetit deri te pylli. Në fillim më pëlqente të ngjitesha në atë pjesë. Shikoja fshatrat përposh deri te liqeni. Pastaj sillesha përreth pyllit mbi Wittenbach-Kronbühl e ndonjëherë deri te Peter-Pauli. Atje lart ishte një kopsht shtazësh të egra. Zogjtë nuk i dinin hallet e mia dhe cicërinin pa pushim. Kaprojt më shikonin butësisht si miq të mirë të një bote tjetër. Ndonjë urith apo vjedull më afrohej deri te këmbët. Kuptohet, shtazët nuk më urrenin. Ato nuk pyesnin nëse unë isha refugjat apo nëse kërkonin organet policore që ta lëshoja Zvicrën.

Mendoja se nuk kisha lënë shteg pa kaluar nëpër ato kodra. Jam kthyer i mbushur frymë e i lodhur që andej. Kisha shkruar ndonjë varg poezie nën degët e breut, të ahut a të ndonjë lisi tjetër. Kisha rënë shtigjeve të shënuara për atletë përmbi strehimoren e të verbëve nëpër Brughalden e Brugwalstrasse deri te porta ime. Më dukej se e njihja pyellin në tërësi. Dora njerëzore kishte vënë vulën e tij të djersës kudo. Të gjitha llojet e drurëve i kisha të njohur. Shpesh i kundroja me kureshtjen e njohësit. Në fëmijëri kisha bredhur ditë të tëra pyjeve. Nuk më tërhiqte asgjë e bukur. Kaosi i brendshëm po hidhte rrënjë nëpër hullirat e shpirtit të shqetësuar.

Një ditë u ndala nën fushën e strehimores së të verbërve në rrugën Brugwaldstrasse. Në anën e poshtme po ndërtoheshin ca pallate të reja. Në anën tjetër qe një lëndinë e braktisur që ndahej nga rruga me një seri shelnjesh. Ma kujtoi sadopak pamjen përposh livadhit të shtëpisë sime dhe kjo më bëri të ndalem. U kujtova kur i merrnin degët e shelgut dhe prej lëvozhgës së lëngët të tyre bënim brirët prej lëvozhge, ndërsa prej degëve të holla filikaçat e drurit. Isha mjeshtër në punimin e tyre.

Këtu u ndala. Ula një degë shelgu duke e kundruar me vëmendje. Vetëm me trup qëndroja aty. Pjesa tjetër e qe-nies sime ndodhej në vendlindje, në tjetër kohë dhe hapësirë. Më ranë ca pika loti. Dëgjova si në ëndërr hapin e dy pleqve në rrugë, por as kjo nuk më shkëputi nga udhëtimi im shpirtëror. U përpoqa të shihja në pasqyrën e vogël të lotit veten time duke lozur apo duke i rënë bririt të lë-vozhgës së shelgut së bashku me vëllezërit e mi. Tutje lopët tona hanin barin e ri të livadhit pranë shtëpisë. M`u bë se po e ndjeja dihatjen e tyre të shpejtuar duke ngarendur pas barit. Më bënë të dridhem tingujt e një këmbane. Në rrugë u ndalën ca të tjerë. Kisha frikë mos më bezdisnin dhe mos plaste ndonjë ngatërresë. Përballë kisha një tabelë që dëshmonte pronësinë private të truallit dhe ndalonte kapërcimin e telit rrethues të lëndinës. Nuk prita gjatë dhe kalova telin. Kalova grumbujt e hedhur, pjesën e shpërdarë të tyre dhe arrita në mes të lëndinës.

Ishte një pasdite e nxehtë e fundmajit. Toka lëshonte avull të ngrohtë. E ndjeva veten si në lëndinat e Pllanikut pranë Radenit përtej fshatit tim apo si në Morinë të Epërme, në lëndinat afër Bokës. Pashë disa fije të gojëfilit, pashë një dëllinjë të egër pranë një shkëmbi ngjyrë kafe si shkëmbinjtë e Bokës sonë. Tutje, vende vende, ki-shte ngritur kokë lulegomari, siç e quanim ne të rinjtë një bimë ngjyrë hiri në të gjelbërt me fletë të trasha e të mëdha si fletë duhani. Ajo rritej me kërcyll të fortë deri dy metra në maje të së cilës ishte një dorë lulesh të ver-dha, fletëvogla me pluhurin erërëndë. Këtë lule e përdornim për të rrahur ujin e përrojeve kur zinin peshq me bar sepse era e tyre i trulloste ata dhe i nxirrte në sipërfaqe. Ishte hera e parë që shihja këtë bimë në Zvicër.

Eca si i trullosur nëpër lëndinë. Nuk e di në i lëshoja këmbët mbi tokë apo jo. Kisha frikë mos e dëmtoja atë bar të egër të mbetur si për inatin tim në atë truall. Aty-këtu kishte gufuar tërfoja e egër. Lidhci dhe bari i gomarit shtriheshin po ashtu. Ndonjë lule-boke lëshonte shtat mbi të. Kamomili të ngacmonte me erën e tij të jashtëzakonshme. Lulet e qenit që janë pak më të larta dhe pak më të hapura se kamomili e hijeshonin lëndinën. Tufë bubu-rrecash ngarendnin rrugëve të veta. Kolonitë e tyre gjëllinin së bashku me fluturat dhe insektet e llojllojshme.

Ajo pjesa e ngjeshur e tokës vende-vende e zhveshur ma përkujtoi oborrin e shtëpisë. Aty-këtu dalloja fletëpejzën e gjelbërt që përdorte nëna ime për të zbutur të thatin. Kur isha fëmijë vuaja nga i thati që më dilte në çdo vend të kofshëve. Fletëpejza përdorej për të lehtësuar të mbledhurat me qelb. Ajo mbushej me mazë të ngrohur të lopëve dhe vihej mbi pikën e skuqur të të thatit. Ç`kisha hequr si fëmijë? Ç`nuk kisha provuar për t’i shëruar të mallkuarët? Edhe pezhgvën e qerreve të drurit e përdorja.

U ula në mes të lëndinës. Qeshë bërë sërish fëmijë dhe lozja me guralecë. Oborri ynë ishte i mbuluar me të njëjtin bar. Kisha harruar se i kisha bërë tridhjetë e tetë vjet. Kërkoja nëpër bar portin e qelqtë që më kishte humbur. U shtriva në atë barë të egër dhe vetëm sa nuk ia plasa britmave. Hardhuca të gjelbërta e të përhitura liviznin andej këndej para syve. Sikur e ndjenë furtunën e dhembjes e të shqetësimeve të një fëmije të bërë burrë pa u kënaqur me lodra, pa u ngopur me tokën e tij, me prindërit, vëllezërit, motrat, fëmijët e lagjes. Të një fëmije të ndarë nga fëmijëria. Të një burri që tani ishte fëmijë (pas kaq vitesh) dhe po qante me lot edhe pse nuk kishte qarë as përballë sa e sa dhembjeve të përjetuara.

Dikur sytë kapën pjesën tjetër të lëndinës që shtrihej deri te pylli. Ishte një sipërfaqe kodrinore me shkëmbinj. Lugjet e saj kullonin uji moçalik nëpër të cilin ngriheshin barishtet. Në gji të pyllit moçali shndërrohej në një liqe të vogël me ujë të gjelbërt. Rretherrotull qëndronin kryelartë kërcejt e shevarit të ri.

Mbrëmjeve kur kthehesha në shtëpi, pas një rruge të gjatë të kaluar këmbë, mezi prisja t`i afrohesha fshatit të lindjes. Të gjithë ata që kanë qëndruar larg shtëpive të tyre dhe familjes e dinë si e përjetojnë rikthimin brenda hapësirës ku kanë bërë lëvizjet e para. Vendlindja, lagjja dhe trualli i shtëpisë kanë rol të veçantë në jetën e njeriut. Kjo është hapësira më e bujshme e mbushur me gjurmë e tinguj të paharruar. Në këtë vijë takoja disa herë pjesën moçalike. Aty ku fillonte kodra e madhe e Pllanikut në bisht të Rosujave. Në buzë të Radenit, në livadh të Mixhës Hazir, kishte po ashtu pjesë moçalike. Shpesh jam ndalur me zemër të ngrirë mbi një trung apo gurë për të dëgjuar orkestrën e bretkosave.

Tani u ktheva në përmasa të tjera gjeografike dhe kohore. Frymoj nëpër një shirit ngjarjesh dhe personash që janë shpërndarë hapësirës si hije. Unë flas me ta, çma-llem apo u rrëfej diçka me ngashërim. Edhe ata që kanë ikur nga kjo botë janë kthyer të më përqafojnë. Jam futur në ujë dhe përqafoj fletët e një verri. Nuk më ka rënë të shoh verra në këtë vend. Rrethit të moçalit kishin mbirë dhe rritur deri mbi kokën time. Sa verra kisha prerë në vendlindje për të mbijetuar, për të shitur apo për të pjekur gurët gëlqerorë! Buzë përroit tonë kishte trupa të më-dhenj verrash. Koha është ngrirë dhe më ka vendosur në kontura formale jetësore. Më kot përpëlitem të bëj të pamundurën për njerëzit e mi dhe të ardhmen tonë. Çdo gjë më dështon nëpër duar. Në mes meje dhe mundësisë është vendosur një mur i padukshëm dhe i pakapërcye-shëm. Më ngjan të jem mbyllur në një epruvetë gjigante qelqi në qendër të vëmendjes së të tjerëve si një objekt observimi. Gjatë tërë kohës të përcjellin e të përgjojnë të habitur me frymëmarjen tënde. Të shikojnë nga dritaret, nga rruga, nga zyrat, nga çdo anë e mundshme. Sjellja jote shpesh i provokon ata. I marr me mend pëshpëritjet e tyre të vazhdueshme. Nuk është e rastësishme që të quaj-në me emra të ndryshëm. Ndonjëherë veten e shoh të mbushur me etiketa tekstet e të cilave nuk i kuptoj.

Dikur u shkëputa nga verrat dhe kalova mbi vijën e ujit që kullonte. U ngjita në rrasën e shpërlarë të gurit më të lartë dhe u ula mbi të si në gurët e Pllanikut. Nga kodra e tij vëzhgoja deri në orët e vona të natës rrethinën përposh ku shtriheshin fshatrat e Rekës së Keqe. Më pëlqente të ulesha në kodrën e parë të Pllanikut dhe të shikoja ultësirën gjashtëmbëdhjetë kilometërshe deri në Gjakovë. Meditoja shpesh aty nën dritën e artë të hënës. Me sytë e mendjes sime përpiqesha të dalloja dukjen e shtëpive. Në atë hapësirë nuk kisha lënë shenjë të paqartë. Shpesh kam udhëtuar poshtë për të hulumtuar nga afër ndonjë pikë që nuk arrija ta dalloja nga larg. Nuk jam ngopur kurrë me atë vështrim.

Në anën tjetër të asaj pike shtriheshin lagjet e fshatit tim, gryka e vargmaleve përposh Shkëlzenit të Gashit që zbrisnin nëpër gurin e Molliqit apo kodrinat e gjelbëruara të fshatit dhe të Bokës së Morinës. Për sytë e mi nuk kishte pamje më të bukur se kodrinat e këtij fshati në pranverë kur lulëzonin pemët. Çdo stinë aty kishte bukurinë e vet. Përtej vijës së kufirit shtrihej Malësia. Kisha qenë me këmbët e mia deri në Lug të Thanës. Kamenica nuk shihej tërësisht pos lëndinës së madhe rrumbullake plot bar në mes të pyellit, në të cilën nuk ishte e lejuar të futeshe se dënoheshe për shkeljen e kufirit.

Këtu në dhe të huaj i ngjan më shumë një kërmilli që zvarritet. Zvarritja jote e ngathtë dhe e qullur në lëngata shpirti zgjon ndjenjën e neverisë e të përbuzjes. Nuk është çudi që shpesh na urrejnë, na përbuzin, na përqe-shin. Sot unë jam kthyer në një krijesë qesharake dhe të neveritshme. Trupi im nuk përkon aspak me përmasat nëpër të cilat përpëlitet shpirti. Cili është ai që mund të më shohë me simpati apo dhembje? Cili është ai që më kupton? Këta njerëz ndoshta nuk janë larguar nga vendlindja, nuk e kanë ndjerë asnjëherë mungesën e atdheut, mungesën e ambientit në të cilin kanë ardhur në jetë, hapësirën në të cilën kanë hapur sytë, nëpër të cilën janë rritur, kanë qarë apo kanë qeshur!

Kisha qëndruar gjatë në të njëjtin vend. Nuk e di sa lot kishin rrjedhur, por këmishën e kisha të qullur prej tyre. Sigurisht se ata kishin rrjedhur pa u diktuar. Kisha mall të grindesha me njerëzit e mi! Kisha dëshirë të më hidhe-shin fëmijët mbi kokë, të më zinin për flokësh, të më kafshonin me dhëmbë, të më gërvishtnin deri në gjak, të m’i shkulnin veshët!

Dua të jem atje pranë tyre, në dheun tim, në të drejtën e natyrshme që të jetoj aty ku u linda! Po si!? Armiku ka zënë shtigjet e lirisë, ka dhunuar këtë të drejtë dhe të drejtat e tjera! Më ka detyruar të iki, të shpërngulem, të futem në këtë epruvetë të vdekjes së ngadalshme dhe torturuese.

Tani kam pranë vetëm hijen e njerëzve të mi! Hijen që më përcjell kudo, që ditën më djeg e natën më vret pa mëshirë! Hijet me të cilat flas kot sepse nuk më përgjigjen!

Koncerti i madh i bretkosave kishte filluar. Simfonia e gjallesave me morinë e tingujve magjikë më kishte marrë me vete. Grumbulli i cigareve të pira ishte rritur nën këmbët e topitura. Mbi atë gurë do të lidh shumë plagë të zemrës dhe do të pëshpëris qindra ëndrra të bjerra. Aty do të qëndis ditarin e pashkruar të dhembjes sime, të vetmisë, të braktisjes, të mallit. Do të loz qindra herë aktet e pashkruara të një drame të cilën asnjë spektator nuk do ta shohë veç gjallesave të imta të Lëndinës. Ndoshta as vetë perëndia!

Ishte bërë tepër vonë. U ngrita ngadalë dhe siç isha tërë baltë u ktheva në banesë. Gjumi më zuri në ulëse pa u zhveshur. Kur u ngrita në mëngjes kisha përshtypjen se gjatë tërë natës e kisha braktisur trupin dhe me shpirtin e nxjerrë nga lëvozhga kisha udhëtuar në Kosovë. Kisha bindjen se i kisha parë të gjithë: prindërit, vëllezërit, motrat, shokët, miqtë! Kisha fluturuar nëpër vendlindje deri në afërsi të mëngjesit si një frymë e lehtë.

Që prej asaj kohe ajo lendinë e braktisur u bë pjesë e rëndomtë e shëtitjeve të mia. U shndërrua në një portë të madhe prej nga dilja prej vetes për ta takuar atdheun.

Aty hyja e dilja në ferrin e vetmisë.

Rastiste të më afrohej ndonjëri nga pleqtë e lagjes. Pinim cigare dhe këmbenim ndonjë fjalë. Ata e kishin regjistruar orarin e futjes sime në lëndinë.

-Kjo është e vetmja portë nëpër të cilën futem mister-shëm në vendlindje! - ua shpjegoja atyre. – Prej këtu futem në atdhe!

-Aha! – habiteshin ata. - Të kishe të holla do ta bleje! Për fat të keq është përfshirë në plan ndërtimi! Nuk shitet! - ma kthenin.

-Deri atëherë më shërben kështu siç është! - ua ktheja.

-Ka pjesë shumë më të bukura andej! - shpjegonin shpesh.

-Jo, ato nuk ma krijojnë këtë gjendje! Kjo është e ve-çanta! – ua përsëritja unë.

-Çudi! Nuk sheh diçka të bukur këtu! - vërenin.

-Mua më pëlqen! - ngulja këmbë.

Largoheshin ata duke më lënë të qetë në hallet e mia. E kisha ulur në lot atë lëndinë. Ishte bërë pjesë imja. Ishte atdheu im i dytë, poaq i shtrenjtë sa edhe i pari.

Tani nuk ekziston më në formën e parë. Me lotët e mi është bërë pjesë e atdheut, lëndina e mallit tim.

Ajo tashti është zhdukur nën godinat e shumta.

 

Kronbül, dhjetor 1997.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Nga libri i tregimeve

LËVOZHGA E VDEKJES

 

Shtëpia Botuese “FAIK KONICA”

Prishtinë 2007

 

 

 

Topitja

 

- Në qoftë se keni gjarpërinj në kokë, i ngjani Meduzës.

 

Kur u linda, një ditë të zymtë shtatori, retë e mbarsura në vetëtima shtrydhën barkun e fryrë mbi tokë, duke vjellë ujin e absorbuar të gushtit. Nëna, siç më ka thënë, nuk kishte kohë të mendonte për mua deri atë pasdite vonë, sepse bari i kositur dhe i terur nga vapa e gushtit do të shkonte dëm dhe do të qelbej po ta zinte shiu. Ajo, me trupin ujë i ndihmonte babait dhe përpëlitej të shpëtonte barishtet për të ushqyer dimrit bagëtinë.

Qaja apo nuk qaja unë i sapolinduri, nuk kishte kush të më përgjigjej. Stuhia do të plaste së shpejti për të filluar një jetë të larë në lot që prej ditës së parë. Stuhitë më rrahën pastaj gjatë tërë jetës. Që prej fëmijërisë u desh të mësohesha me dhembjet dhe dackat e papritura të jetës. I meritoja apo nuk i meritoja, tani nuk dihej kjo punë. Them se asnjërën nga goditjet që më dha jeta nuk e meritoja. Fat-keqësia ime qëndronte në faktin që kisha lindur me ndjenja aq të sinqerta, të përvuajtura, në një kohë të mbarsur me shtrëngata plot baltë e pluhur ndjenjash. Shtrëngatat e njëpasnjëshme jetësore nuk më ndale-shin duke më dërguar gjithnjë larg e më larg lumturisë e gëzimit. Era e fortë më mbështillej si një izolim i fuqishëm rreth fatit tim të bërë pluhur nga kohët e liga dhe nuk lejonte të mëkëmbej trëndafili i thyer në shpirtin foshnjarak e të dëlirë. Bubullimat e papritura tronditnin truallin e djegur të dëshirave. Kullat e ëndrrave djaloshare më shembeshin njëra pas tjetrës në baltë. Shpesh nuk mund të besoja përse ndodhte ashtu. Përpiqesha të ndërtoj sërish strofullën e ngrohtë për fëllënxën e dashurisë.

Por, kot. Një erë e përdalë, e betuar kundër fatit tim, ngrihej vërdallë rreth meje duke bërë copë e thërrime përgatitjet e saj. Ishte ditë me diell dhe kohë të bukur. Ndodhesha i mbyllur në zgafellën e zymtë të pengesave. Më qante shpirti për të qenë i lirë e për të shëtitur nëpër bulevardin e gëzimit. Mezi gjeja ndonjëherë mundësinë për të dalë në shesh të këngës dhe sapo dilja, se nga mblidheshin retë e zymta të pafatësisë për të hedhur saora shiun e lotëve të dështimit. Më kot i lutesha Zotit të më ndihmonte. Më dukej se kishte një hidhërim të madh me mua. Përse isha aq i sinqertë, aq i hapur, aq i përmbajtur? Përse nuk gënjeja si të tjerët? Përse nuk tradhtoja dhe nuk dija të shfytëzoja si të tjerët?!...

Në fillim, nuk e kuptoja këtë lojë të ndyrë të së padukshmes. Kisha besim të madh në shpërblimin e merituar të pastërtisë sime. Me kohë, e pashë se pa-pastërtia gjithnjë realizonte të ketë mbulesa të stolisura dhe madje mund të shitej shtrenjtë në tregun e kohës. Shihja me sytë e mi dhelprat të kenë kapur thëllënzat më të bukura dhe më të shëndetshme në kthetrat e tyre. Kjo më bëri, më në fund, të besoj se ajo që kisha menduar apo shpresuar më ishte mendim i gabuar. Prit me vite e muaj dhe shtrëngatat nuk ndaleshin mbi mua. Dikur më topiti e rrahura e tyre e përhershme. Kur dilja nga skuta e fatkeqësisë, e merrja me vete ombrellën e shpresave të thyera. E dija fare mirë se çdo shans për të fluturuar i lirë dhe i gëzuar qiellit e ëndrrave me thëllënzën time nuk mund të realizohet, sepse sapo fillonte kjo këngë gëzimi, do të vraponin shtrëngatat më të liga të kohës, për të më ndjekur përtej çdo mundësie kurorëzimi. E kisha përjetuar mija herë mbi kurrizin e përpjekjeve të mia fërfëllizën e pamëshirshme të stuhive.

Kështu, me kohë, u mbylla vetë në kullën e tymosur të dhembjes. Çdo mendim për të dalë në shesh të fatit, me një kërkesë të mbrendshme, sado modeste, e dija se do të pjellë stuhinë. Dhembja e dështimeve të njëpasnjëshme kishte ndryshkur mekanizmat e zemrës dhe mezi arriti të hapë dritaret e buzëqeshjes gjithnjë me drojen e thyerjes së xhamave të saj nga stuhitë. Nuk kisha pse të bëj prova të tilla të hidhura në teatrin e rrënuar të fatkeqësisë. Kur të rrahin stuhitë aq gjatë, do të topiten duke besuar se prore të rrahin ato. Dikur, shpresat veniten e mbetesh vetëm me thërmiat e tyre nëpër duar, të cilat, fryma e stuhive t‘i tret ngadalë, duke të lënë duarthatë dhe me zemër të ngrirë…

Lufta jote nuk përfundon këtu. Herëdokur të bren sërish zjarri i plagëve dhe të bën të provosh nëpër shtrëngata të reja, në ndonjë formë tjetër të mundshme.

Luftë i thonë. Jetë është. Mos i thënshin…

 

 

Buzëqeshja e tretur e një gruaje 1)

 

 

Kishte kohë që Zoja nuk kishte qenë në qytet. Shpesh e ndiente këtë nevojë. Mjaft gjëra i mungonin në shtëpi. Udhëtimi jashtë fshatit dhe tokës së saj, për disa arsye, ishte bërë mjaft i rëndë. Në atë gjendje të pashpresë e kishte katandisur fatkeqësia. Që prej kur ishte arrestuar i biri dhe ishte dënuar me njëmbëdhjetë vjet burg politik, po vuante që të sigurojë mjetet e duhura dhe të mbijetojë. Po kalonin vitet dhe nuk kishte fituar asgjë. E kishin kërcënuar plot rreziqe të pamenduara. Nuk i bënte ballë të gjitha ngarkesat e kohës dhe shqetësimet që po ia zbarkonte mbi kurriz.

Ishte grua pa shkollë dhe e pambrojtur. Rrethi e kishte mbyllur. Djali i vetëm ishte burgosur. Katër vajza i kishte syrgjynosur për hir të saj. Burri e kishte lënë me vdekjen i tij. Jo vetëm vuajtjet e saj por edhe të të bijave e kishin lodhur. Kërcënimet dhe problemet e paskrupullta të ca arrogantëve që shpresonin se ajo paraqiste gjahun më të lehtë për veset e tyre të sëmura, i qenë bërë të padurueshme.

Nuk ishte në gjendje të kuptojë se çfarë e kishte tronditur farefisin e saj që t`ia kthenin kurrizin, ta braktisnin, ta shanin pa ndonjë arsye. Iknin prej saj si t`i kafshonte gjarpri. E merrte parasysh se lloji i saj për strukturat e pushtetit qe shndërruar në një armik, ndaj të cilit s`kursente as goditjet e pamëshirshme, as intrigat më të rafinuara. Të shkojë puna aq larg, sa i tërë farefisi, të cilin, më parë e mbante me aq ëndje në kujtesë, me aq dashuri, me aq kujtime të bukura, të ndërronte fytyrë e ta priste me aq vrazhdësi, me aq heshtje prej çeliku, me aq ftohtësi prej akulli, me aq mospërfillje... Jo, jo! Këtë nuk do ta kishte besuar! Ajo e kalonte natën më të ftohtë pa rrobe të mbulesës, e kalonte ditën më të gjatë pa ngrënë gjë prej gjëje, pa ndonjë mollë, të cilat, ia vidhnin nëpër errë-sirë fqinjët e praptë; e kalonte natën më të tmerrshme të mbylljes nëpër bodrumet e organeve të pushtetit... Mezi i kapërcente çastet e ftohta të takimeve me ata që dikur e kishin dashur e buzëqeshur, pritur me mikpritje dhe respekt, ndërsa tani ia kthenin kurrizin dhe bëheshin sikur nuk e njihnin. Shpesh ia lëshonin ndonjë fjalë të rëndë poshtëruese. Ndërsa asaj, i nevojitej shumë buzëqeshja e tyre, qoftë vetëm një shikim dashamirës, për t‘i dhënë njëfarë qëndrese...

Sa e rëndë dhe e padurueshme i qe bërë jeta, të shkretës! Që prej atij çasti të mallkuar, kur më shumë se dyqind milicë të veshur në pancir, ia rrethuan shtëpinë përdhese e të ndërtuar me plot mund, ia thyen dyer dhe orendi, ia çmendën vajzat e vogla dhe ia rrëmbyen djalin e vetëm që e kishte, shpresën e saj më të madhe, Dukagjinin, që mezi e pat pritur t‘i bëhej burrë! Eh, Dukagjini i saj! Sa pat hequr ajo deri sa ishte rritur! Sa vite të tëra pat punuar fushën e trashëguar nga i shoqi që vdiq para kohe, për të nxjerrë një dinar e për t`ia mundësuar të birit fillimin e studimeve! Sa kishte hequr duke qepur, arnuar, thurur, e qëndisur, për të nxjerrë gjësende të ndryshme dore në tregun e qytetit, vetëm që të siguronte të hollat e mundit për t`i rritur fëmijët e mbetur jetimë dhe të vetmin djalë! Sa ëndrra i qenë djegur si grua e re e mbetur pa burrë! Ëndrra më shpresëdhënëse për një të ardhme të ndritur, siç ia donte zemra e nënës që ka vetëm një shpresë - të birin, kur ai të mbaronte studimet, ishte rrëzuar për dhe. Të gjitha vuajtjet, ngarkesat e përditshme, të cilat vetëm një nënë si ajo mund t`i kuptojë, i largoheshin sapo i biri lavdërohej për punët e mëdha të shkollës. Ajo e pat djegur rininë e saj pa burrë për ditën e sukseseve të Dukagjinit. Kjo kishte qenë një sakrificë e madhe për të.

Tani, qe zbardhur para kohe. Sytë i qenë molisur e mbuluar nga rrudhat. Balli, dikur një fushë e gjerë e buzëqeshjes, qe shndërruar në një lëndinë të tharë. Fytyra i qe nxirë dhe, përkundër përpjekjes së saj të vazhdueshme për të mbajtur veten me dromcat e krenarisë së dikurshme, edhe trupi po i mblidhej, po i stërkeqej. Kur e shihje në këtë thyerje të brendshme, ta çante zemrën. Nuk e kuptoje asnjëherë tërë atë që vlonte në zemrën e saj të goditur rënd, nuk e dalloje kontrastin e madh midis shpirtit fisnik dhe fshikullimeve të mëdha që koha ia kishte dhënë. Pikërisht buzëqeshja e saj, e cila nuk mungonte, ia digjte zemrën. Ishte një buzëqeshje e fikur, e tretur nga dhembjet e zhgënjimet e panumërta, një buzëqeshje që krahas gazit mbrunte trishtimin e një shkatërrimi të dhunshëm e të pamëshirë.

Atë ditë, si shpeshherë, u ngrit herët nga krevati. Lau sytë me ujë të pusit dhe iu afrua një cope të thyer pasqyrash, që e kishte vendosur përmbys në një cep të dritares. Shikoi për të satën herë flokët e saj të gjatë, plot gërsheta, që i mbante nën mbulesën e kokës, tani më tërësisht të thinjura. Se si iu kujtua rinia e saj. Atëherë, i bënte gërshetë dhe qejzitej me ëndrrën e lumturisë martesore. Bënte vek e qëndiste me shpresën e madhe të lumturisë që kurrë nuk i erdhi. Vetja iu duk tamam si lëvozhga e pemës, e hedhur pa mëshirë në një kënd të rrugës, të cilën, e shkelnin të gjithë kalimtarët e shkujdesur. Ndjeu aq dhembje në shpirt, sa për një copë herë nuk arriti të mbulojë flokët e saj dhe të shikojë veten në pasqyrë. Po digjej. Dikur e përmendi veten nga nevoja që kishte kryer punët e shtëpisë dhe për të zënë autobusin.

„Ndihma e të madhit Zot! Ai e di se si më ndihmon sot e më ruan nga të ligat! Vetëm Ai është i gjithëmëshirshëm dhe i gjithëfuqishëm! I lutem ve-tëm atij, dhe vetëm Atij i kërkoj ndihmë! Të ma ruajë Dukagjinin nga çdo e ligë e të m‘i ndihmojë të kalojë këto vite që i kanë mbetur, gjallë e shëndosh! T`i japë durim e forcë, shëndet e mençuri! Të më falë mua nga mëkatet, që ndoshta i kam bërë në devrin e kaluar, dhe të më japë mundësinë e mbijetesës! Të më ruajë nga të ligat e kohës, të cilat, janë në gjendje t`i kurdisin djajtë dhe njerëzit! Në dorë të tij qofshim, të gjithë!” – u lut ajo, duke dalë për derë të oborrit.

Stacioni i autobusit lokal ndodhej gjysmë ore larg nga shtëpia e saj. Lumin që e ndante fushën në mes duhej kaluar për një vig druri, që ishte hedhur aq keq dhe lëkundej nën këmbë, sa të trishtonte me lëvizjet e tij. Ndonëse lumi nuk mbante në verë aq ujë, për ata që nuk dinin not, ishte rrezik për jetë. Po kush kujdesej për lagjen që kishte nxjerrë një armik të pushtetit? Askush. Në të vërtetë, pak kush mendonte mirë për shqiptarët, as ata që i kishin kthyer kurrizin popullit të vet për një pozitë e ishin bërë sahanlëpirës dhe bënin sikur përkujdeseshin për njerëzit e pushtetit. Tashmë, kishin krijuar një zinxhir marrëdhëniesh me armiqtë e shqiptarëve, të cilët, nuk llogariteshin më të tillë. Arsyetime për secilin që nuk dëshironte të ndihmojë shqiptarin e shtypur, gjendeshin me karrocë.

Kur e kaloi lumin, e ndjeu veten më të lehtësuar. Rruga plot me baltë e plot gropa, të ngadalësonte aq shumë, sa e kishe të pamundur për të zënë autobusin. Orarin e vërtetë të tij, ishte e vështirë ta dije. Ndonjëherë ikte para kohe, tamam kur nuk e prisje. Të tjera herë, vonohej. Mund ta prisje. Ajo, nxori nga gjiri i saj për të numëruar paratë, të cilat, vështirë mund të bënin për të dy rrugët me ato gjëra që kishte të blejë. Për një grua si Zoja, nuk ishte e lehtë të vonohej. Në qytet, nuk kishte ku të rrinte…

Në të dalë të kthesës mbi rrugën kryesore, të shtruar në zhavor, e zuri shikimi i paturpshëm e provokues i ofiqarit të fshatit fqinj. Që nga largësia të zinte frymën parfumi i tij. Mbahej si një ministër fe-deralë, edhe pse jetonte në fshat, me kravatë e më the. Njihej si një person mjaft i rrezikshëm, që nuk përtonte të rrëzote kodrat rreth vetes, kur i vardisej ndonjërës. Kur ecte rrugës, si pa sherr, i mëshonte cepit të setrës, për të zbuluar revolverin e madh, të marrë nga pushteti. Nuk ia dilje me një karabosh të atillë, sepse ai i njihte të gjitha format e liga të veprimit. Ku mund ta dinte njeriu se ku fillonte dhe ku mbaronte „detyra“ e tij. Ishte përplasur për të satën herë me kapricin e tij. Herën e fundit, kur deshi të nxjerrë lejen e njoftimit, pa të cilën, nuk mund të vizitonte të birin në burgjet famëkëqija të Serbisë, ajo e kaloi shumë keq.

Me ta parë, ndali hapin dhe u përpoq të kthehej. Ishte vonë. Për fat të keq, në rrugë nuk ndodhej njeri tjetër, pos ca fshatarëve që punonin larg në fushë. Fitoi përshtypjen se kishte shkuar autobusi, deri sa ajo e pa mjegullnajën e madhe të pluhurit në largësi. Ndoshta, i tha vetes, do të kisha qenë tash përtej lumit. Po, ç’dreq më takoi në këtë batakçi.

- Kot e ke moj fisnike të fshihesh prej meje! Të gjej ku të jesh! – e paralajmëroi në mënyrën më të hapur.

- M’u duk, sikur kam harruar diçka! – u përpoq të shpjegojë ajo, me zërin që po e tradhtonte. Zëri i saj përmbante frikë dhe njëkohësisht urrejtje. Atij, nuk i bëri përshtypje asnjëra prej tyre.

- Kah je nisur, o dreq?– u afrua ai.

- Në punën time, po ku?!– e mori veten Zoja.

- Puna jote është puna ime, ti e di! – ia priti.

- E, ç’i paska lidhur ndërmjet veti!? – pyeti, pa hezituar.

- Këtë armë në brez, nuk e mbaj kot! – ia ktheu pa fije të turpit, duke zbuluar armën.

- Puna jote është në zyrën e vendit, e jo detyrë polici!– u përpoq ta largojë ajo.

- Kur ishe para ca muajve, në zyrë, të thashë se duhet të vish një ditë tjetër, sepse kisha ca fjalë me ty! Po, si duket, nuk ta mori mendja!

- Nuk e di çfarë pune kishe! Me ty, nuk dua të kem asnjë punë!

- Pse? Kush po ta kositë livadhin, moj shoqe! – e thumboi, paturpësisht.

- Nuk ka nevojë!– iu përgjigj ajo, duke ndalur hapin.

- E po mirë!- ia priti me një të qeshur sarkastike, duke iu afruar para fytyre. – Ta shohim se ç’ke fshehur këtu nën këmishën tënde!– dhe pa hezituar ia afroi dorën te gryka e fytit. Deshi vërtet t’ia hapë gushën, në mes të rrugës.

- Ik morë lanet, se lëshova zërin, e të mori dreqi! – iu kërcënua ajo duke u larguar prej tij, si nga një gjarpër helmues që po i afrohej.

- Po sikur t’ua dërgoj një letër organeve, çka thua ti? Do të jetë më mirë për ty?!– kërcënoi me zë të ultë, ai.– Mund t’ia mbyll rrugën djalit tënd të vetëm, që të mos lirohet prej biruce! Po të ishe pak më e mençur, do të dije të shfrytëzoje rastin. Dhe, unë, do t`i ndihmoja atij, për të dalë pak më herët!

- Nuk më duhet ndihma jote se ka çmim të rëndë!– vërejti Zoja, duke shikuar rrugën në kalonte njeri. Ishte penduar shumë pse ishte nisur për në qytet.

- Njëherë të jepet rasti, Zojo!– e trimëroi zërin, ai. – Unë, nuk jam ngushtë për versiken tënde! Një plakë e thinjur para kohe! Në ëndërr, të tremb!– pështyu në tokë, plot mendjemadhësi.

- Ç’e do pra që më bie në qafë?!– pyeti ajo.

- Asgjë! Thashë, të ta jap një shans për të ndihmuar djalin tënd!– dhe, filloi të ecë para saj, fare ngadalë, si për të përgjuar nëse i shkonte nga prapa. Zoja u ndal.

- Kot ndalesh! Autobusi ka ikur!– vërejti ai. – Po të vish me mua, të hip në ndonjë veturë! Nëse do, kthehu!

- Në mos ardhtë autobusi, do të kthehem! Kjo është puna ime! – ia ktheu ajo, e zemëruar, më së shumti me vetën e saj.

- Mirë, mirë! Do të vish në dorën time, ndonjë ditë!– tha si përfundim, duke vazhduar udhën. Kur vërejti se ajo nuk lëvizi vendit, dhjetë hapa larg saj u ndal.

Zoja, po bluante veten. Të kthehej prapa nuk e lejonte ndërgjegjja. Kaloi një orë e gjysmë duke pritur. Nga larg, filloi të dëgjohet zhurma e autobusit. I buzëqeshi fytyra kur e pa se po vinte. Brenda tij mund të gjente shpëtim. Shikoi drejt gjarpërimit më të largët të rrugës. Që andej, shihej një shtëllungë e madhe e pluhurit. Xhami i tij vezullonte nga larg. Kur e ktheu kokën për të shikuar ofiqarin, pa se ai kishte lakuar udhën për të arritur në stacion.

Ajo qëndroi me kurrizin e kthyer nga therat pranë rrugës. Kur të vjen, i tha vetes, do të vrapoj e do të futem brenda. Në autobus, ofiqari ishte futur para saj dhe ishte ndalur mu pranë derës. Zoja u mat disa herë në derë a të futej apo jo. Nuk kishte më shumë se disa sekonda për të menduar. Autobusi qe nisur, ashtu, me derë të hapur.

- Oj fisnike! Mos na le derën të hapur, se na mbyti pluhuri! – bërtitën disa.

- Futu, moj dreq!– iu kërcënua ofiqari, duke mos e shikuar me sy.

Nuk kishte çka të bëjë. Dera e hapur ia fuste frikën. Të kalonte pa u ndeshur në të, ishte e pamundur. Kësaj, i përtonte. Por, t’i bërtiste, s’ia vlente. U mblodh të dalë përpara. Ai, ia futi dorën plot nervozë nga prapa në bel, gjoja për ta shtyrë, dhe e shtrëngoi. Ajo, u skuq e tëra nga inati. T’ia thoshte ndonjë fjalë, nuk ishte e mundur. Do të bëhej gazi i botës e do t’ua jepte mundësinë të gjitha gojëve të liga, për ta përgojuar në shtatë palë fshatra. Sa dëshiroi të ketë qenë vetë një burrë nëpër ato çaste, që ta kapte me njërën dorë për fyti, ndërsa me tjetrën do t’ia nxirrte revolen e do t’ia zbrazte në ballë. Ja që natyra e kishte dënuar me një trup të brishtë prej femre dhe e kishte vënë në një pozitë, sa të mos e mbronte veten.

„Lufta me të keqen nuk është e lehtë dhe as e barabartë.“ – e pat dëgjuar të birin. „Ata që dinë të përballojnë të gjitha sfidat e jetës e fitojnë atë.“ – mendoi ajo, deri sa po përbirohej me vështirësi midis burrash.

Një vërsnik i ofiqarit, që ndodhej ulur me këmbën mbi këmbë, në ulëset pranë derës, në vend se t’ia lëshonte vendin, e thumboi:

- Mos u ngut shok nëpunës, se i erdhi rasti të kërkojë parfumin tënd! Një grua pa burrë. Ka nevojë ndonjëherë!

- Të marroftë Zoti, bre kopukë! A të bëhem zog e të kaloj mbi koka njerëzish! – reagoi ajo, me zemrën që i dridhej.

- Ha, ha, haaa!– qeshën disa pranë tyre. Nuk gjet zgjidhje tjetër, pos të vë në lëvizje bërrylat e duarve dhe me tërë fuqinë të depërtoi në mes të njerëzve. Gjatë tërë rrugës qëndroi në këmbë duke ngrënë veten.

Në ndërkohë, ofiqarit ia kishin lëshuar vendin. Me kujdes e përgjonte rrugën dhe lutej të kalojë Niva e postës së milicisë. Kishte menduar një lojë të rrezikshme. E pse të mos e bënte këtë, kur për sojin e tij Zoja konsiderohej një nënë armike, që kishte guxuar të ngritej kundër pushtetit socialist – vetëqe-verisës të Jugosllavisë, në ballë të së cilës qëndronte autoriteti i shekullit, shoku Mareshal Tito, i cili, kishte arritur të kthejë një të tretën e botës në lëvizjen e të painkuadruarëve. Çfarë nëpunësi do të ishte ai, derisa do të ndiente sadopak mëshirë ndaj një kudre që kishte guxuar të pjellë, sipas tij, këlyshin e Enver Hoxhës në Kosovë, birin e tij, që guxonte të ngrehte gishtin përpjetë! Po, kush ishte more ai kë-lysh, që kishte guxuar të kthehet me atë kaçikun e tij, kundër një bjeshke të lartë krenarie? Ka guxuar ai të drejtohet si buburreci kundruall bjeshkëve e të thotë: ti, o bjeshkë, do të shembesh përdhé, se ke shkelur të drejtën e shqiptarëve për t’iu bashkuar Enver Hoxhës, Shqipërisë! E, ç’ishte Shqipëria? Një pikë në hapësirë!

Kështu po i bluante ai mendimet më të zeza, duke përcjellë pasqyrën e shoferit në krahun e tij. I qenë afruar qytetit, kur e pa Nivën që po i afrohej autobusit me shpejtësinë më të madhe, duke i rënë borisë. Edhe pse autobusi nuk e kishte të lehtë manovrimin, me atë numër të madh udhëtarësh, bishtëroi rrugën duke i bërë vend që të kalojë. Ofiqari u ngrit në këmbë.

- Biri borisë që të ndalet, o Sylë!– i bërtiti shoferit.

- Biri borisë po të them, se është urgjente! – bërtiti me të madhe.

Shoferi i ra borisë pa shkëputur, derisa Niva u ndal dhe u kthye në drejtim të kundërt. Ofiqari ki-shte depërtuar pranë derës dhe kërkoi t’i hapej. Doli serioz në rrugë, sa të gjithë menduan se kishte një detyrë të rëndësishme.

- Abdullah! – i tha seriozisht milicit me të cilin pinin së bashku ditë e natë. – Do të na kryesh një shërbim tepër të veçantë!

- Hajër qoftë, vëlla Selim! Kur të duash! – iu përgjigj pa hezitim ai, duke shikuar në shenjë aprovimi Stanishën, milicin serb, pranë tij.

- Nuk ka problema, brate! – qeshi dreqi tjetër. – Mos u sekirat hiç valla, se ti po na kryen shumë detyra.

- Fol, fol! Mos u tremb! Kurrfarë pune nuk kemi, veç shkonim për ta lagur fytin! – vërejti ai, që nuk kishte as shkollën fillore, por njihej për prapësitë më të liga që mund t’i bënte.

- Më ka fyer rëndë ajo kuçka, nëna e atij këlyshit të dreqit, nga Fushaja! E ka hallall t’ia bëjmë me dije se nuk ka lojë me autoritetin e shtetit; se ka marrë shumë guxim me atë djalin e saj irredentist... Për pak sa nuk më grithi në fytyrë!

- Hajt mas a ke gajla ti brate! Ia marrojna asajna qeta samara! – miratoi Stanisha i zi, me atë shqipen gjysmake e të çoroditur.

- Si ta kesh qejfin! Prej nesh nuk del kurrnjë fjalë! – e siguroi Abdullah Dinglishejtani. Ashtu e kishin emëruar shqiptarët, sepse të gjithë ia kishin frikën për të zezat që bënte. Në tërë atë rrethinë e njihnin si të praptë e më të paturpshmin milic shqiptar. As në sekretariat e as në postën e milicisë nuk ia kthente kush fjalën. Lidhjet e tij arrinin deri në pushtetin qendror, në Beograd. Para syve nuk guxonte njeri ta thërrasë Dinglishejtani. I thoshin, për t’ia rritur mendjen, Kapetan Abdullahu.

- Në autobus ndodhet. Zijani pritën te ura dhe zbriteni. Gjejeni një arsye për t’i bastisur udhëtarët. Ju e dini këtë! Zbriteni Zojën e merremi vesh në Komandë. Epjani ndonjë shuplakë të mirë. Në fund thuani në vesh: „A e di kënd e ke fyer?! Ai është zot për ty!“ Të tjerat, i di unë!– arsyetoi ai.

- Ha, haa!– qeshi Stanisha. – Qeto kurviçka, ta paska thënë jo-o!

- Dëgjo Stanisha! Kam diçka tjetër me të! Dua t’ia ul hundën e kuçkës, se e ka rritur mendjen, si nënë e një armiku të pushtetit! Dua ta bëj që të mos guxojë ta shohë dritën me sy! Dua ta bëj pishman që ka lindur një kopil të ndytë enverist, që të mos ketë guxim të ndikojë te kuçkat e tjera! A kupton?! – tha ai, dhe u ngërmua.

- E di baco, e di! – sikur u prek Stanisha. – Pse ta japim shuplaka?

- A është vështirë që ta arsyetojmë! – ua shprehu dyshimin e vet, Selim Kodoshi. E quante kështu, me vetvete, ndonjëri që nuk dëshironte të flasë. Në të kundërtën, e thërrisnin në emër të vet Kodraliu.

- Nuk ka nevojë ta rrahim, Selo! – ndërhyri Abdullahu. – Po deshët, ta sjellim në maje të Çabratit!

- Na sheh dikush! – ndërhyri ai.

- Atëherë, rrethit të Çabratit e në lluga të Erenikut!...

- Bëni si të doni! Ndaleni Niven, se iu afruam urës! Unë, u pres prapa Vagës! –shpjegoi ai, dhe zbriti me shpejtësi. Milicët e vendosën Nivën në skaj të urës dhe u bënë gati të ndalin autobusin. Në dritare, i shpjeguan vozitësit se i ndalohej të hapte derën e prapme për të zbritur udhëtarët. Një nga një, e pa bërë tollovi, nëpër derën e parë do të zbrisnin të gjithë. Kishin urdhër të kontrollonin të gjithë udhëtarët.

Një orë të tërë e bënë duke kontrolluar kot së koti fshatarët, që nuk e dinin se ç’po bëhej. Kur i erdhi radha Zojës, e kontrolluan për armë dhe ia kërkuan letërnjoftimin. Për fat të keq, atë nuk e kishte të vazhduar. Ky ishte shkaku që ajo kishte shkuar në zyrën e vendit. Ia kishte kushtëzuar nëpunësi marrjen e kërkesës së plotësuar e të vulosur, siç e kërkonte rendi.

- Aha! Kështu qenka puna! – ia bëri, me ton ngadhënjyes, Dinglishejtani.

- Kjo po duhet me ardha ne sekretariat! Patje-terna! – urdhëroi serbi, duke bërë me dorë nga Niva.

- Ta pamë sherrin, bre kuçkë! – i bërtiti dikush.

- Hip e zbrit, një orë të tërë! – komentoi një tjetër.

- Hë, farë e ligë!– pështyu edhe një.

- Pa fjalë, djalo! Mos e ço kryet aq lartë, ti! – filloi britmat e zakonshme Abdullah Dinglishejtani. E kush bënte ballë të flasë më tutje! Ai qëllonte me pendrekun e tij të pamëshirshëm, sa herë që t’i jepej rasti. E kishte dorën të rëndë, si të divit. „Dy metra e gjysmë është katallani!“ – thoshin të rinjtë...

Zojën e gjorë mezi po e mbanin këmbët. E përplasën në karrigen e mbramë të Nivës dhe pritën sa shkoi autobusi. Pastaj, u nisën në drejtim të Godenit. Te Vaga e morën Selim Kodoshin. Me ta parë atë, u ngjall sadopak Zoja.

- More dreq i përroit! Ti ma paske bërë këtë kurth! Me inat, a?! – bërtiti ajo.

- Mbulle gojën! – i bërtit milici.

- Kah po më çoni kështu?!– bërtiti sërish, duke dashur të hapë derën.

- Rri e mos lëviz, se të mori plumbi! – e kërcënoi Selimi, duke ia futur revolen e tij në ije. Ajo e kuptoi sa larg kishte shkuar puna.

- Djali i saj ka dashur me bashkue tokën e vet me Shqipërinë!– ia shpjegoi Abdullahu zëvendëskomandantit të tij, Stanishës, me qëllim që të kuptojë Selimi. – Tash, po e çojmë në kufi! E muarët vesh, a jo? Ndoshta del matanë e kërkon ndihmën e Enver Hoxhës! Sa për atë mistrecin e saj, kollaj është puna!!...

- A, për djala të vet?! – pyeti dhe u befasua Stanisha.

- Po. Ai, nuk del i gjallë prej biruce! Kur të duam na e heqim qafe!– tha Abdullahu.

- Kjo e ka pasur në dorë të vet që ta ruajë! Po, nejse. Kush s`e do me të mirë, e do me të keq! – ndërhyri Selimi.

- Ani?! Nuk e dashta allahille? – ndërhyri Stanisha, një rrugaç tipik i Serbisë, i veshur nën uniformën e shtetit që quhej socialist, vetëqeverisës, i painkuadruar...

- E ka kokën në dërrasë! – vazhdoi Selimi, pa e shikuar fare, me dorën në armë.

Zoja, e shkreta, nuk dinte si t’ia bënte. E kishin zënë shumë keq. Të lëvizte sado pak, i shkrepej ar-ma në ije. Niva po fluturonte në drejtim të maleve. Nuk kishte kohë për të menduar. Edhe ashtu do ta kishin në dorë. Ishte e kotë. Po ta hidhnin përtej kufirit, si do t’ia bënte? Ndoshta, pasi të kishin shfryrë një duf të madh hidhërimi. Ajo e dinte këtë. Po ta kthenin, ndoshta të vrarë. Do të thoshin se kishte dashur ta kalojë kufirin.

E zeza! Donte pa fund të kthehej. Si do të kthehej?! Ishte e keqpërdorur deri në fund. Do ta përplasnin në burg! Do të shkonte dëm shtëpia dhe fusha! Nëse dëgjonte i biri, do të pëlciste prapa grilave të burgut.

Sado e rëndë për zemrën e saj, nuk i mbetej shu-më të mendojë. Ti thoshte atij qeni ja ku më ke, bëj çka të duash, kjo nuk ishte aspak e lehtë. Ishin tre vetë. Që të tretë, gojëkyçur. A mund t’u dorëzohej atyre?! A mund t’i dorëzohej një qeni, si ofiqari?! A ishte e lehtë t’i mbyllte ato plagë të rënda në kujtesën dhe shpirtin e saj?!...

Eh, të ishte burrë! Po ta vrisnin, do të mbetej krenare që nuk u ishte përkulur qenëve të një pushteti të lig e barbar! Ajo, si femër e pambrojtur, do të mbetej e përlyer dhe e palarë. Do ta shpifnin me fjalët më të liga! Nuk u përmbajt. Ia filloi të qajë! Ngadalë dhe pa fjalë...

- Nuk të ndihmojnë lotët, moj meçkë! – bërtiti i pari, ofiqari, duke futur revolen e tij në brez, në mes të pishnajës. Ua bëri me dorë që të ndalnin Nivën ku të mundeshin.

- Si nuk u vjen gjynah nga një femër! A më ka dënuar pak zoti, a?!– pyeti ajo.

- Atëherë, zbritni nga Niva dhe futu në pishnajë! Shkoni, ku s’u dëgjojmë na! – plotësoi Abdullahu.

- A kështu a? E pse? Sepse, jam një grua e pa burrë dhe djalin e kam në burg! Sepse, më kanë kthyer të gjithë shpinën! Sepse, nuk më mbron as ligji, si nënë e një të dënuari politik! A dini çka: më vjen shumë keq që kam pasur vetëm një djalë, e nuk mund të bëj më shumë kundër jush! Ah, sa keq që nuk ka pasur edhe më shumë shokë! Nuk do të ki-shte rënë kaq shpejtë në duart tuaja!...

Pa pritur më shumë, Stanisha ia përplasi një shuplakë të nxehtë në fytyrë. Ia preu si me brisk fytyrën me unazën e madhe të gishtit. Ishte xhindosur dhe ishte i gatshëm ta nxjerrë përjashta për ta shqyer si pulën. Këtë e kuptoi nga vetë pamja e tmerrshme e tij. Andaj, pa vonuar, e zuri për mënge, kodoshin:

- Zbrit more qen e bëje punën tënde! Nuk më rri djali njëqind vjet në burg, jo!– ia shkrepi atij, e përshkuar nga një drithërimë e fuqishme mërie. I erdhi që me duar t`ia kapte grykën dhe t`ia shqyente këmishën. I erdhi mendimi se mund ta lënë ashtu të zhveshur në mes të rrugës. Zbritën. Për Zojën më e rëndë doli dita e sotme se dita e arrestimit dhe e dënimit të të birit. Qenka vështirë të jesh grua në një mjedis ku të konsiderojnë si leckë! Qenka vështirë të jesh nënë, në një kohë kur dhuntia për të lindur nuk vlerësohet drejt, e kur pafytyrësia sundon. Kur instinkti primitiv dhe etja për të bërë çka të duash me njeriun e vogël, të dërgon edhe në këtë pikë! Kur qentë mbajnë rroba njeriu dhe armët e ftohta të dhunës! Askush nuk merret me dinjitetin e nëpërkëmbur të atyre që nuk mund të mbrohen! Kur njeriu i yt ka harruar origjinën e vet dhe është bërë vëlla me ar-mikun më të ndyrë, derisa ai i ndihmon për të sendërtuar veprat më të liga! Kur e liga sundon në çdo drejtim dhe drejtësia mbetet vetëm një fjalë në letër! Kur më të zgjedhurit janë përplasur prapa grilave, ndërsa populli hesht! Kur njeriu i robëruar bëhet urë e bindur e të gjithë atyre që kanë paturpësinë e ligë të sundimit nën plafin e të huajit! Kur, midis tokës dhe qiellit nuk dëgjohet fjala e Zotit!...

Me t’u kthyer kah qyteti, e zbritën Zojën në rrugë. Ikën për të shpërlarë gurmazin e ndyrë me ndonjë gotë katran, duke u lavdëruar mbi turpet e veta të panumërta para njëri tjetrit. Ec e merre vesh se çka mund të përflitej e çka tjetër do të kurdisej!...

Asaj, vetja i dukej si një kufomë që ecte mbi skeletin e këputur. I dukej vetja si një katrahurë plot kundërmim, që rrokullisej nëpër sokaqet e hyrjes në qytet, pa e ditur ç’të bëjë me vetveten. E kishte humbur ndjenjën e perceptimit të çdo gjëje. Sikur po fliste përçartë. Sytë i qenë shndërruar në shpellë që gllabëronte dritën. Ndonjëherë, shtrëngonte barkun me dorë, që po i digjte. I dukej djalli në trup, i cili, i qe futur në bark për t’ia copëtuar zorrët. Pa diktuar, i shkonte dora nëpër gërvishtjen e madhe në faqe. I bëhej sikur i tërë tregu e shikonte aty. Me kënd i ndeshej shikimi, përpiqej ta mashtrojë me një të qe-shur të dhembshme, që mbetej një e qeshur e dështuar. Sepse, gazi i vërtetë, i kishte humbur, përgjithmonë!...

Ajo, do të jetonte vetëm për një arsye: të priste të birin sa të dalë nga burgu! Të presë, sa të ndërrojë moti! Të presë, sa të vdesë e Liga! Të mos vdesë fizikisht pa e ndier veten të shpaguar, po qe se e ndien se erdhi dita e madhe!

Shpirtërisht, ajo kishte vdekur, që atë ditë!...

______________

1) Ky tregim është përpunuar sipas një motivi të shkruar në Gjakovë, më 1985, dhe të dërguar në Perëndim. Që atëherë, ka qenë i gatshëm. Ngjarja që trajton dhe dhembja që zgjon te autori, nuk e lanë ta botojë.

 

 

Rrënjët e gjakut 2)

 

 

Sa herë e kujtoj atë ditë, më shthuren përmasat e kohës e të hapësirës dhe nuk e di a duhet vërtet të besoj në tërë atë që ndodhi. Ishte një ngjarje e papritur, një ngjarje e pashpjegueshme e cila më trondit edhe sot e kësaj dite sa herë që e sjell në kujtesë. Shkenca dhe fantazia i ngatërrojnë konturat e tyre, si maja e Shkëlzenit kur bie mjegulla. Por, nuk arrij kurrsesi ta heq nga mendja historinë e dëgjuar nga Ajo, as të harroj pamjen e saj. Më tërheq gjithnjë me vete sa herë që shpirti më qan për të parë gurët e vendlindjes sime, dheun e saj, gërmadhat e asaj godine ku u shemb e kaluara e lavdishme e gjyshërve të mi dhe qiellin e kaltër mbi kodrinë. Sikur më thërrasin zëra të nëndheshëm, me të cilët, ka vjet që përpiqem të takohem e t`i dëgjoj përsëri. Por, si të hapet porta e rëndë prej dheu që mbulon trupat e tyre? Si të hapet perdja e zezë e kohërave që na ndanë? Kjo hyrje nëpër tokë, nuk gjendet lehtë.

E kujtoj. Isha ende fëmijë dhe ruaja me motrat e mia bagëtinë në Lugun e Avdyl Alisë. Atje, në krye të tij, ndodhen themelet e shenjta të kullës sonë. The-melet që, siç më shpjegonte babai i rritur jetim dhe të gjithë pleqtë e fshatit, kishte jetuar hisja jonë - rrënja e çeliktë në qafën e maleve, ku përplaseshin të gjitha furtunat e viteve. Më kishin treguar për trimërinë e tyre të pashembullt, për Nënën Gjylë, plakën sojnike, që shënonte armiqtë në thumb të pushkës sikur të ishte burrë. Për Avdyl Alinë që s`kishte ashtu një burrë, një trim në tërë Malësinë. Për Sejdë Avdylin, kaçakun e maleve, tmerrin e xhandarmërisë serbe, që me të drejtë mori nofkën Zog, sepse fluturonte si zog i lirë maleve tona për liri. E shumë e shumë bij të tjerë fisnikë, që s`iu dhimb jeta për ta dhënë për truallin e tyre - Shqipërinë!...

Atëbotë, nuk e dija tërë atë që kishte ndodhur midis gërmadhave të kullës. Në oborrin e saj kishte tri puse të thella, të mbyllura me gurë e me drunj. Pëshpëritej se ishte rrezik të afroheshe pranë gërmadhave. Thoshin, midis therrave ndodheshin mjaft bolla dhe gjarpërinj. Mua, më tërhiqte gjithmonë hija e atij trualli dhe nuk më frikësonin pëshpëritjet e plakave të fshatit. Vetë nuk kisha parë asgjë të ligë, pos manaferrave të shumta e të këndshme që s`i prekte njeri. Më pëlqente të luaja aty, ta vështroja prej andej tokën tonë poshtë kodrinës, të vështroja matanë kodrave grykën e Qafës që na ndante me Shqipërinë, të shikoja majën e lartë e të shndritshme të Shkëlzenit të Gashit, të ulesha në gërmadhat e kullës e të dëgjoja zërat e pakuptueshëm përposh dheut. Nuk mërzitesha për orë të tëra midis rrënojave. Kisha një ndjenjë të përzier: mall, dhembje, trishtim, kureshtje, dhe njëfarë nxitje të brendshme për të marrë hak mbi sojin e atyre që e kishin katandisur hisen tonë.

„Aty, nga ajo kullë u dridhën kodrat sa herë që krisi dyfeku me turkun!“– tregonte plaku i urtë, Cenë Muslia. „Aty, nga Kodra e Pllanikut, i zbrazi Xhavit Pasha njëqind topa, prej të cilëve një pjesë të madhe në kullën tuaj. Tre kate e lartë ka qenë kulla, me shkallët prej mermeri të bardhë, deri në Odën e Burrave! Qoshet e kullës kanë qenë prej mermeri. Dera juaj ka qenë një derë trimash, biro! Një shtëpi bujare dhe mjaft e gjallë! Kullën tuaj e quanin Kulla e Plisit të Hekurit! Shumë ia kishin për nder fisit tuaj! Kurrë nuk i shihje duke u grindur jashtë dyerve të oborrit!“...– tregonte ai, ndërsa mustaqet e thinjura i dridheshin. Tretej në kujtimet e veta, ende të gjalla.

Atë ditë, dy motrat e mia, të shqetësuara shumë për zhdukjen time të papritur poshtë livadhit, më kërkuan kudo; në pyll; në përroin që zbritej anash Lugut e në kodrinat përreth. Kishin rënë disa herë pranë therrave, midis të cilave isha shtrirë për të dëgjuar zërat e dheut, por nuk më kishin parë. Dikur vonë, të lodhura, të djersitura e të nevrikosura shu-më, më gjetën. Nga frika që patën mbjellë gojëkëqijat se aty mund të të merrte e liga, ato më rrahën për të parën herë deri në fund të livadhit. Unë ia plasa një vaji që kurrë në jetën time nuk e kam përsëritur. Ishte jo një e qarë nga të rrahurat e thuprës; nga frika që përpiqeshin kot për të ma mbjellë të tjerët, por një dhembje që nuk mund të shpjegohej lehtë. Ishte një dhembje që krijohet gjatë ndarjes me gjënë më të shenjtë të shpirtit; një dhembje që krijohet kur të tjerët nuk të kuptojnë dhe nuk gjen mjete për ta shprehur shqetësimin tënd. Nga të qarit tim u stepën edhe motrat e mia. Më e vogla, Fatimja, ndjesë pastë, se ka vdekur më vonë, ishte mjaft e ndjeshme. Vetëm dridhej. E madhja, Raza, e cila më donte po aq sa e vogla, u ul pranë meje deri sa kisha rënë në gjunjë dhe po trishtoja malet me të qarën time. Filloi të më përkëdhelë, e ndezur flakë nga shqetësimi e pendesa ime dhe mezi e gjet fillin e fjalës.

- T`i e di, sa të duam ne! Të rrahëm pa dëshirën tonë! Atje, është rrezik të qëndrosh! Po të ndodhi e Liga, ç`të bëjmë ne pa ty!?– mezi fliste ajo. Nga sytë filluan lot t’i rrjedhin. Pa pasur kohë të pushojmë të qarën, nga kodrina në krye të livadhit u dëgjua një zë i thekshëm femre:

- Mos e prekni djalin!... A po më dëgjoni?!...

Nga tufa e therrave u ngrit një vajzë flokëbardhë. Prapa saj, dielli që po perëndonte dukej si një obelisk i zjarrtë. Drita e artë që i mblidhej rreth trupit, dukej si një aurorë e shkëlqyeshme. Flokët e gjata bionde ia shpupurishte era e mbrëmjes, herë andej e herë këndej. Kjo e bënte të dukej si një engjëll i bardhë, i mbirë nga toka. Të dy motrat e mia u stepën. E kuptova menjëherë se pëshpëritjet e plakave të fshatit nuk kishin të bëjnë me bolla e gjarpërinj. Do të duhej të qenë frikësuar nga kjo qenie e bukur, sepse, në atë pjesë të vjetër të fshatit, që dikur ndodhej qendra e tij, që kur ishte vendosur kufiri dhe nxirë gurrat e bardha, nuk banonte njeri. Ajo doli aty, si prej dheut. Tokat e kësaj pjese tanimë nuk ujiteshin dhe nuk mbilleshin më. Vetëm mua më dukej sikur ndjeja duhmën e njerëzve pranë kroit të sheshit, i cili qe mbushur gjithashtu me driza dhe mezi lëngonte ndonjë pikë uji nga dheu. E kisha mbajtur në mend fja-lën e babait për shenjat e vjetra të fshatit, për gështenjën e madhe mbi kroin e dikurshëm dhe për vendin e shenjtë e të pashënuar. Atë vend e dinin të vjetrit e fshatit, të cilët, pa më dhënë shpjegime, na këshillonin që të mos e shkelnim dhe të mos i lejonim bagëtinë mbi të. Askush nuk na rrëfente çka mbulohej në atë gropë, pranë përroit të tharë. Gropa ishte rrafshuar me dhe. Sipas tyre, fëmijëve nuk duhet t`u tregohej nga plagët e rënda të dheut tonë, derisa të mos jenë rritur. Atëherë, ishte koha t`i durojnë ato, apo t’i shpaguajnë me armiq të gjallë...

Siç e thashë, ajo po zbriste tatëpjetë livadhit si një flutur magjike, duke na bërë me dorë. Ta merrte mendja se më shumë po ecte mbi majat e barit, se sa po shkelte mbi tokë. Edhe lëvizja e hapave, dukej ndryshe nga e ecura e njerëzve të fshatit. Po afrohej tek ne, mjaft shpejtë. Nuk kisha kohë të shoh motrat e mia, të cilat, me vrap kishin ikur nga unë, duke më lënë vetëm.

- Mos ke frikë nga unë! Jam nga gjaku juaj!– shpjegoi ajo. Unë e ndala vajin dhe po magjepsesha me bukurinë e rrallë të asaj vajze që kishte të njëjtën moshë me motrën time të dytë. Fytyra e bardhë dhe e bukur po qartësohej gjithnjë e më shumë para syve të mi. Buzëqeshja e ëmbël, stolisur me një dhembje që i lëvarej te bishti i syve, më bën të qesh, ndonëse me lot të patharë. Ktheva kokën t`u them motrave diçka, dhe pashë se ato kishin ikur. E ndjeva veten keq pa ato, por përkëdhelja e kësaj bukurosheje, që ishte më e ftohtë, më bëri t`i harroj. Nuk ua pashë për të madhe që më kishin lënë pranë mrekullisë. Ajo më përqafoi me tërë dashurinë e saj, si prej një njeriu që e ka djegur malli. Ra në gjunjë para meje dhe vuri kokën e saj mbi gjoksin tim. Flokët e gjata, pak si të kuqërremta, iu shpërndanë deri në tokë midis luleve. Kisha përshtypjen se ishin po aq të gja-ta sa trupi i saj. Edhe unë ia hodha duart e vockla mbi qafë dhe e shtrëngova. Por, nuk e dija pse ishte pak më e ftohtë se motrat e mia. Filloi të më dhimbsej duke e parë të dëneste mbi gjoksin tim. Për çudi, kur e ngriti kokën të më shohë në sy, nuk ia pashë asnjë fije loti. Sytë i kishte të terur.

- Oh, sa gëzohem, trimi i motrës! Taman si Avdyli qenke: plot dhembje e guxim! – më foli plot mall, duke ma ledhatuar fytyrën, edhe pse nuk e dija se për kënd e kishte fjalën.

- Si e ke emrin! – e pyeta.

- Mos më pyet për emër, se nuk mund ta them!

- Pse!? – e pyeta sërish, derisa po çmallej me mua.

- Po ta thash, nuk më lënë të të shoh tjera herë! – shpjegoi ajo.

- Unë, dua ta di kush je...! – insistova unë, duke marrë guxim.

- Kam jetuar atje... në atë kullë... deri sa në ditën fatzezë na dogjën për së gjalli! – u përgjigj, pas një ofshame të thellë. – Një gjë dije: edhe mua më ke motër! – shtoi ajo.

- E kush u dogj, moj motër! – pyeta unë, i joshur nga zëri i dhimbshëm i saj.

- Kur të rritesh, do ta marrësh vesh! Kam shpresë se ti do të na e marrësh hakun!

- Do t`ua marr !- fola vendosmërisht, si të isha burrë. - Por më thuaj, kush ishin ata!

- A e sheh atë gështenjë, te përroi?! – pyeti ajo, pas një hamendje të shkurtër, duke bërë me dorë drejt vendit të rrethuar, që ma kishte treguar babai.

- Po, e shoh!... Është vend i shenjtë!– i thash, unë.

- Është, sokoli i motrës! Është i shenjtë, se aty pushojnë ata!

- E kush janë ata!- pyeta plot kureshtje.

- Si?! Nuk të ka treguar njeri!- u zu në befasi ajo.

- Jo!– u përgjigja unë, i zënë në faj. - Babai më ka thënë se është vend i shenjtë... Më ka thënë gjithashtu se... kur të rritem, do të m`i tregojë të gjitha! - fola ngadalë, duke shikuar anash.

- Aty, or bir, janë trembëdhjetë trimat e fisit, që ranë prej shkaut! Trembëdhjetë dëshmorë, janë! - shtoi me zë të përqendruar, si të lirohej nga një dhembje e thellë që nuk i shqitej prej kohësh. -Tri ditë e net, nuk e ndalën luftën!... Ishim të rrethuar në të gjitha anët!... Dikur, qentë, u futën në kullë dhe i morën djemtë! Ne dëgjuam vetëm të shtënat mbi ta! Paj, qielli na u shemb mbi kokë!... Të tjerëve, na mbyllën në një kullë, e na dogjën për së gjalli... u rëntë murtaja, u rëntë!! – dhe, pasi përfundoi këtë rrëfim tepër rrëqethës, me zërin e saj prej malësoreje, që nuk i jepet lehtë çdo dhembjeje, treti shikimin e molisur drejt gërmadhave.

Dielli që po perëndonte prapa kodrinës, më dha përshtypjen se kulla e gjyshit tim po digjej sërish. Largova sytë nga gërmadhat, sepse nuk e durova dot atë pamje të trishtuar. Me dorën që po më dridhej, ia lëmova dhembshurisht flokët motrës sime të panjohur. Gjithmonë e kisha marrë me mend se kulla qe djegur, sepse gurët e rrënojës ende e ruanin tisin e kobshëm të tymit. Por, asnjëherë nuk e kisha marrë me mend se midis gurëve mund të jenë shuar aq jetë, gra e fëmijë të pafajshëm, si kjo motër kaq e mrekullueshme. Sado që në shpirt më ngrihej si një lapidar mendimi për qëndresën e trembëdhjetë trimave të saj, dhembja mbi humbjen e tyre ishte më e madhe. Më kishte tronditur thellë në gjenin tim fëmijëror.

- Të mallkuarit! – mezi nxora unë fjalën prej dhembjes.

- Të mallkuarit! – dëgjova zërin e saj.

- Si u dogjën, ata, oj motër?! - mezi pyeta, për të mos e dhënë veten.

- Hordhitë e Veshoviqit sulmuan tërë Dukagji-nin, or vëlla! Vranë e grinë kudo, pleq, gra e fëmijë!... Dogjën fshatra të tëra. Fusha të mbjella, e male! Deshën të na e humbin sojin tonë e të vendosnin nje-rëzit e vet këndej pari. Për këtë, e ndanë tokën tonë mes përmes me këtë mur të hekurt, ku sot bëjnë roje këlyshët e kudrës, Serbisë...- rrëfeu ajo, duke më mbajtur me të dy duart e akullta për krahët e mi ende të pazhvilluar. Nuk e kuptoja se çfarë zjarri i madh po digjej në sytë e saj, derisa duart aq të ftohta i kishte.

Duke folur, sytë e saj morën flakë. Zëri i saj mori një tingëllimë të re. E pashë sa mundimshëm, por sa krenarisht e drejtoi kokën e saj, sikur të ngrehte qa-fën nga një barrë e rëndë, të cilës nuk dëshironte kurrsesi t`i jepej. Edhe mua më përshkoi një ndjenjë e thellë mërie për atë farë Veshoviqi, që paska guxuar të bëjë gjithë atë tmerr mbi fshatrat tona, për të cilat motra ime përrallore bënte me dorë, plot afsh e krenari. Motra, që me aq dhembje foli për murin e vendosur mes për mes tokave tona!

- Qentë! - lëshova të vetmen fjalë nëpër dhëmbët e shtrënguar nga inati.

- Qentë! - shfryu ajo, duke më përpirë me sytë e trishtuar, të dhembshëm, krenarë e të fuqishëm. - Përzunë nga trojet e veta shqiptare mija pleq, gra e fëmijë, që t`i hidhnin nga kjo anë në anën tjetër... Ne, ia zumë pritën në kullë shkaut, që të shpëtonim të ikurit nga dora e tyre gjakatare. Paj, kulla e jonë ishte si prej çeliku. Dy metra të trashë e kishte murin. More, as topat e Sulltanit, nuk e çanë!... - vazhdoi ajo të flasë, duke theksuar fjalët si një trimëreshë e rrallë, nga ato të legjendave më të mira që më kishin rrëfyer të vjetrit. Duke ia kapërdirë zërin, mimikën e fytyrës, çdo lëvizje të vetullave e të dorës, nuk e dija në po merrja frymë më tutje, apo jo. Më dukej se kisha lindur vetëm për ato çaste. Sa herë kisha vizituar kullën që të takoja një mrekulli.

Kur zuri në gojë topat e Sulltanit, m`u kujtua kënga që këndonte babai:

"Dul po p`vet Sulltan Hamiti

zo` ka` vajti pash` Xhaviti

- Treqind topa na`j grabiti

n` Qafë t`Morinës pasha na i qiti.."

Nuk e kuptova si i kisha shqiptuar të gjitha këto vargje. Motrës, për një çast, i shkëlqyen sytë. Sikur deshi të më përgëzojë për mençurinë time. Por, e the-lluar në rrëfimin e saj vazhdoi:

- Atë ditë kobzezë, as baba Sadri e as axha Sejdë nuk ndodheshin në kullë. Baba Sadri i kishte dërguar dhentë në tokat tona, në Loxhë, e... axha Sejdë, kaçaku i sertë i fisit, po luftonte maleve, bashkë me trimat e tjerë kundër shkaut! Njëzet vjet nuk ka pasur xhandar që e fut në dorë Sejdë Avdylin! I përvëlonte me barut këlyshët e djallit! Nuk e quanin kot: "Skyfteri i maleve"!... Mija pleq, gra e fëmijë, nga të-rë Kosova, kishin dalë muhaxhirë e po shkonin drejt Tropojës, për të shpëtuar nga dora gjakatare e shkaut! Na, nuk e lëshuam kullën: "S`e lëshojmë për të gjallë", thanë djemtë tanë! "Dikush, duhet të bëhet kurban e t`i mbrojë nga goditjet pas shpinës, deri sa ta kapërcejnë kufirin", shpjeguan ata. Gratë, s`e lëshuan kullën. Luftuam deri në çastin e fundit, krah për krah tyre!...

- Sa ishin qentë?! – se si m’u kujtua, të pyes.

- Shumë! Shumë, ishin!– shpjegoi ajo. – Vramë nja njëqind prej tyre! Dikur, na thyen!

- Sa keq! Sa keq!- u trondita, që ende nuk e dija mirë kush ishte Kosova, Shqipëria, Xhandarmëria,... dhe shumë nga ato që po dëgjoja nga goja e saj. Kisha frikë se mund të ngatërroja fillin e rrëfimeve, po të kërkoja shpjegime të tjera. Më vinte turp t`i them motrës sime qiellore se nuk i kisha kuptuar të gjitha rrëfimet. Derisa ajo më kishte zgjedhur mua të më rrëfejë një histori kaq tragjike, atëherë, unë duhet të isha në gjende të marr vesh çdo gjë. Pa dyshim, edhe më parë kisha dëgjuar për Sejdë (Zog) Avdylin, vëllanë e gjyshit Sadri. Plakun, thuhej, e martuan fiset në moshë të shkuar dhe nga kjo lindi përsëri katër bonjakë të mitur: dy hallat e mia, babanë dhe vëllanë që vdiq fatkeqësisht, sa ishte fëmijë. Tash, po dëgjoja për fëmijët e tij të parë. Kjo ishte një histori shumë shqetësuese. Nuk kisha vërejtur fare se po errësohej ngadalë.

- Hë, motër, më thuaj si ndodhi, pash Zotin! - e nxita sërish, nga kërshëria e pafund.

- Dikush na tradhtoi... Dikush na tradhtoi!- foli me zërin e thyer, motra ime.

- Si?!... U tradhtoi!? Kush ishte ai njeri i lig?! - lëshova breshërimën time të pyetjeve. Ajo, vështroi në fund të fushës, si t`i qe shpenzuar koha e bisedës. Atje, te shtegu i malit, poshtë, dukej feneri i ndezur i babait tim, që po nxitonte drejt nesh.

- Ishte një bari delesh, or vëlla! Ku mund ta dinin ushtarët e Veshoviqit, si hapej dera e Kullës!? Pa e hapur derën ata, nuk mund të futeshin të gjallë në kullë!... Ne, mund ta dimë, por, nuk ka pse! E mbaj-më të heshtur, atë! – shpjegoi me bindjen e saj të plotë.

Në fillim, u zura aq ngushtë sa mezi i premtova se, sapo të rritem, do të gjej të gjithë fajtorët e do ta shpaguaj vdekjen e tyre të pamerituar. Ajo, më puthi fuqishëm mbi vetulla dhe më luti që të mos i tregoja askujt për bisedën tonë, deri sa të rritesha.

Me të bërë dy hapa larg meje, humbi në errësirë. Dukej sikur të kishte hapur një derë të padukshme, mu pranë meje, dhe të ishte përbiruar prapa saj. Mbeta ashtu i shtangur dhe i heshtur në cep të liva-dhit. Pa e diktuar, babai më kishte zënë për krahu dhe kishte rënë në gjunjë pranë meje. Nga xhepi i mitanit kishte nxjerrë faculetën e qëndisur nga dora e nënës sime, dhe po m’i fshinte dy pikat e lotit, nëpër faqe. Nuk më foli asgjë. Kuptohej se ishte shqetësuar shumë.

- Babë! – e thirra me zë të mekur, kur më mori në duar.

- Fol, bir! – u shpreh, për të vetmen herë, aq butësisht.

- A do ta ndërtojmë përsëri kullën tonë?! – e pyeta, duke dashur të kompensoj dhembjen time.

- Mos më daltë shpirti pa ia ngehur muret, o bir! – ma ktheu ai, si të kishte kuptuar çdo gjë. Ashtu, në duart e tij, duke dëgjuar shushuritjen e malit, më koti gjumi. Nuk më kujtohet si më kishte kaluar nata. Por, e di, në ëndërr pashë sërish motrën time të shenjtë. Sa herë sëmuresha apo më zinte gripi, ajo më puthte në ballë e më lehtësonte dhembjen. Ajo më përcolli në çdo zgrip të fëmijërisë e më dha kurdoherë forcën e vet.

Tani, jam bërë burrë dhe persias pa pushim si të përmbush amanetin e saj. Më duket se koha ka ecur së prapthi e nuk ma ep miradinë e saj. Më së shumti më bren fakti se kam mbetur një ujk i vetmuar midis kufomës së viteve e korbave që krrokatin tmerrshëm rreth e rrotull meje. Është një periudhë e vdekur dhe e qelbur që të ndjell të vjellat. Çdo gjë që më servohet, më sfidon në mendimet e mia të qëndresës. Kam frikë se mos më tradhton mundësia për të shlyer borxhin tim. E keqja ka mbirë kudo dhe gllabëron të vërtetën.

Jam detyruar të shtegtoj aq larg, sa mezi e shoh fundin. Nuk e di a do të mund të kthehem ndonjëherë për të ngrehur muret e kullës. Në mos u kthefsha, kam vdekur së gjalli në një dhe të huaj, i humbur e pa gjurmë. Sepse, gjurmët mbesin vetëm aty ku kanë qenë rrënjët e gjakut, aty ku shëtit hija e atyre që ranë për të mbrojtur trojet. Hija e atyre që nuk u pajtuan kurrë me robërinë!

As unë nuk pajtohem kurrë me këtë gjendje! Kurrë!...

 

Morinë-Schlieren, 1987

_______________

*2) Në këtë histori është inspiruar autori nga historia e vërtetë e Stërgjyshit, Avdyl Ali Veselit; Babagjyshit të tij, Sadri Avdyli dhe vëllait të tij, Sejdë (Zog) Avdyli.

Në luftë me Veshoviqin, më 4 Nëntor 1912, dhanë shumë dëshmorë, djem, vajza, gra. Ishte vrarë më parë Ali Avdyli, djali i Avdyl Aliut, në rrugë për Morinë. Sejdë Avdyli është marrë më vonë nga serbët në shtëpi të dajëve të tij, së bashku me djalin e tyre, pasi i është dhënë bukë me tartull (drogë). Hera e parë kishte qenë kjo që ai nuk kishte mundur të vrasë me pushkë.

Sejdë Avdyli kishte qenë kaçak në male. Ishte në Kuvendin e Junikut, në Qershor të vitit 1912. Është vrarë në qafë të Shtrazës, në mes të Molliqit dhe Patokut.

Sadri Avdyli ka qenë në Loxhë, në Nëntor të vitit 1912. Duke u kthyer, e ndalin fisi i Himajve, në Deçan dhe i japin bijën e tyre, Raze Sylën, mjaft të re, për t’ia përtërirë hisen. U kanë lindur dy vajza dhe dy djem, ndër ta, më të vegjlit, Ibish dhe Qazim Sadri Avdyli. Janë rritur jetimë në duar të fqinjëve, pa babë dhe pa nënë, pa guxuar të shkojnë në Loxhë, ku ishin katër djemtë e Rexhep Veselit.

Qazimi, si trevjeçar, ishte mbytur në gropë të gëlqeres, duke u shtymur, gjoja për të pirë ujë. Ibish Sadri Avdyli nuk kishte arritur ta shpëtojë, duke vrapuar prej bagëtisë…

 

 

Takimi me një engjëll të bardhë

 

 

E kisha vendosur që të bëj vetëvrasje. Përfundimisht. Kisha caktuar vendin, ditën dhe orën, mjetin dhe formën e ekzekutimit të këtij vendimi fatal.

Doja që kjo të kryhej pa pengesa dhe pa zhurmë. Nuk më mbetej tjetër pos të dal edhe atë ditë, si zakonisht në punë. Molisja ime e kishte ditën me diell për kundërshti të plotë. Dita e majit ishte me plot diell. Në restorantin ku punoja pritej të kishte shumë punë. Kjo gjë do të më torturonte pa masë. Do të acaronte ndjenjat e mia deri në kulm. Po bëhej tek unë një arsye më shumë që të ndërprisja njëherë e përgjithmonë torturën e jetës. Si punëtor i huaj që isha, duhet të vrapoja dyfish më shumë, të jem më i durueshëm, më i mirë, më pa fjalë, që të fitoja gjysmën e rrogës së një vendësi, të cilën, do ta shpenzoja për të mbijetuar të tjerët. Nuk mendohen gjatë ata për ekzistencën e brishtë të perëndimit.

Jeta ime është jetë e zezë, pa përjetime gazmore, pa ndjesi të rëndonta. Një torturë mekanike: zgjohu në ora kaq; pesë minuta pastrim; rrojë me zhileta të papërdorura tridhjetë herë; hekurosje e rrobave për pesëmbëdhjetë minuta, me një vijë krejt të rregullt, ku mund të prehet miza. Këmishat janë larë në ora dy të natës, pas kthimit tim nga puna, pa bërë zhurmë të madhe që të shqetësohen fqinjët. Sa këmisha janë? Sigurisht, njëzet! Më shumë se në atdhe!

Vrapo në punë, me minuta. “Jawohl! Sofort! Wird gebracht! Alles klar! Ja, nehme ich! Ich mache das! Sofort, Chef! Selbstveständlich! Wie wohlen Sie es gerne haben? Ja, jawohl!4) Kështu përgjigjet makina që plotëson çdo dëshirë, që shërben pa e humbur asnjë minutë nga tortura e pafund ditore. Ta zënë vendin. Vjen dikush tjetër në atë gjysmën tënde të fatit në mes të fatkeqësisë së përgjithshme, kur ti nuk do të kishe mundësi të llogaritësh se tani dërgove një shumë të caktuar të hollash në atdhe, për të bërë këtë apo atë punë. Gjëra që nuk kanë të sosur kurrë! Sot njëra, nesër tjetra! Secili ka hallin e vet! Babai do të mbajë shtëpinë. Do të ndërtojë e meremetojë diçka! Një pjesë e ka siguruar. Por, duhet pjesa tjetër e të hollave! Ai është mbajtësi i gruas sate, të cilën, ta ka zgjedhur pa e parë ti me sy, pa e përfillur fjalën tënde. Pse të përfillet ajo? Ai të ka zgjedhur një grua! Ka të drejtë të të martojë kur të piqen kushtet! Gruaja, i rrit fëmijët! Ti, ka mundësi të kthehesh çdo dimër në shtëpi. Natyrisht, nëse nuk të pengon pushteti! Të paktën, ka mundësi të shfrytëzojë ose të zhvatë nga djersa dhe lëkura jote. Dihet. Është pushtet! …

Kështu, çdo vit do të shtohet nga një fëmijë. Për ndjenjat tua, nuk ke kohë! Dashuria, malli, etja, përkëdhelja, qetësia shpirtërore, pushimi, këto janë gjepura apo gjëra të përkohshme, që zgjasin vetëm për disa ditë kur të jesh në vendlindje, deri sa të merret vesh sa të holla i ke në gjep. Ato, do të harxhohen. Kush të do pastaj? Vëllezërit?! Motrat?! Të tjerët?!...

Ata kanë ndonjë nevojë të përkohshme, ndonjë kërkesë, ndonjë hall. Njëri do këtë. Tjetri atë. I vogli, nuk ka të holla për duhan. Babai nuk ia jep. I dyti, do ta bëjë një kurs, që kushton sa mijë franga. Nuk dalin për këtë punë të hollat e shtëpisë! Në fund të fundit, kush e furnizon gjithë këtë katastrofë të gjithanshme, pos teje? Ti je kali me krahë që ngreh katrahurat e viteve…

Shokët dalin të lirë dhe shëtisin me dashnoret e veta apo gratë e tyre të bukura, të veshur si zotërinj. Futen nëpër lokale dhe pinë diçka, për shembull ndonjë gotë verë të zgjedhur. Nuk mësojnë teorikisht llojet e të mirave, po ato i kanë të përgatitura që më parë. Prandaj, kanë kohë. Qeshin, luajnë, gëzohen. Shkojnë në kinema. Në mbrëmje vallëzimi shkojnë. Ku ta di unë?! Puthin me tërë atë afsh rinor të dashurat e tyre. Gruaja jote është pas shtatë bjeshkësh. Në rrotë të së ëmës është! As të buzëqesh, as të merr me mend! Ti, duhet të punosh çdo ditë. Nuk ke tjetër mundësi. Nuk të del rroga të jetosh në Zvicër në vend të tridhjetë vetëve në vendlindje. Nuk të lejohet të marrësh gruan dhe fëmijët, si sezonal, apo të jetosh me ta në dhe të huaj dhe ta mbash familjen tënde me tridhjetë vetë larg teje.

Ndoshta, gruaja nuk të do. Ajo, bëhet sikur të buzëqesh kur ndodhesh pranë saj, sepse ashtu e detyron principi i instinktit të mbijetesës. Mund të tradhtojë pas gardhit të shtëpisë, në lëmë, apo diku tjetër. Natën për hënë, ditën për diell. Mund të fshihen pas perdeve të mjegullta e të tymosura të kohës, kur llogarit me vete çastet e tepruara.

Ku ta di. Ajo detyrohet të jetojë pas shtatë mijë bjeshkësh, me shtatë mijë halle të vetat, që unë nuk i njoh. A mund të qëndrojë në dhé të saj kaq gjatë, pa burrë?! Është një paradoks që do përgjigje. Ndoshta detyrohet të pranojë një kompromis të pazakonshëm të padrejtësisë me të ardhmen e vet. Detyrohet të jetojë si murgeshë e devotshme, e humbur pas valës së punës që nuk i shkëputet. Ditë për ditë. Dashuria e jote e rrok për fyti dhe nuk e lëshon.

Ti e derdh djersën rrëke me ndjenja të tendosura, kur njerëzit vinë pa pushim. Klientët që vinë dëshirojnë të testojnë çdo çast pikën e skajshme të durimit. A ia vlen të punësohen në atë punë? A bëjnë gjithçka që kërkohet prej tyre? A janë racë me të vërtetë elastike?...

Mija pyetje të tjera mund të shtrohen këtu. Pyetjet nuk përfundojnë, as reklamimet. Vijnë kur nuk e pret. Në një çast të pallogaritur mund të vjen rrugaçi më i pazakonshëm, më i pandërgjegjshëm, më i ligu i të ligjve, e të sjell vërdallë, në maje të gishtave. Ai, ka gjithsesi të drejtë! Klienti është mbret, thonë. Prej tij nxirret profiti i firmës. Ti je sikur një rrospie mashkull, që duhet të buzëqeshësh në çdo moment. Ti japësh atij të drejtë kur nuk ka me të vërtetë të drejtë, sepse je i paguar për këtë. Është vendës, është klient, është mbret! Quhet zotëri! Ti, nuk je më shumë se një vegël pune, një objekt veprimi, pa personalitet, pa sedër, pa ndjenja, si një kompjutër pune…

Të mos e zgjas më shumë. Pra, duhet të shpëtoj nga kjo torturë e pafund. Të vetëzhdukem. Të shkoj nga kjo botë. Tak-rrak! Pa pritur! E kisha caktuar të ekzekutoj veten në ditën e zgjedhur, në orën dhe me mjetin e caktuar. Fund! Kjo ishte! Asnjë rrugë tjetër nuk kishte! Sapo të kryeja edhe këtë ditë pune, e të kthehesha nga puna me këmbët e lodhura që pikonin gjak nga dyfishi i vrapit tim, pas qindra provokimeve, fyerjeve, sharjeve, që vinë çdo ditë, do të merrja gjysmërrogën time mujore, pa llogaritur kontributin tim të natyrshëm e ligjor dhe do t’ua dërgoja atyre në atdhe, që të shlyeja borxhin tim. E do të vetëzhdukem. Sepse, kështu nuk jetohej. Nuk kisha thyer as kishë, as xhami. Përkundrazi. Tatimin e kishës e paguaja në perëndim, ndërsa atë të hoxhës për tërë familjen e madhe e paguaja rregullisht në vendlindje. Në Zvicër më hiqej prej rrogës tatimi i kishës, ndërsa në vendlindje e paguaja vetë, sepse hoxha kërcënonte.

“E ke djalin në Zvicër. Po të vdisni ju, askush nuk do t`u lajë.”– thoshte ai.

Shto këtu edhe pagesat e tjera vullnetare, ato që merrte pushteti dhe dogana, kontributi vullnetar i mërgimtarëve për rrugët, shkollat, ndërtimet për faqe të zezë, por gjithsesi në kurrizin e minierës së përgjakshme të mërgimtarëve.

Isha në valë të punës. Djersa më rridhte vadë. Shefi bërtiste, duke shtypur dyfish në emrin tim e duke më sharë nën dhëmbë për fajet që nuk më takonin nga tersllëku i tij. Njëri bënte me dorë, tjetri thërriste. Lëmë e thive na ishte bërë në të gjitha anët. Gjithë ditën ishte e njëjta tollovi. Unë, u lodha. U tera. U ngriva nga puna e pafund. Erdhi një moment që isha lodhur me shefin. Hodha tabakanë përtokë me të gjitha pijet, hoqa kicelën e bardhë që na e kishin bërë të detyrueshme, përkundër uniformës. U ula.

- Zum Teufel, alles und alle!5) – bërtita.

Nxora një cigare dhe e ndeza. Më plasën nervat, hej. Nuk e duronim më dymbëdhjetorëshin punë pa pushim. Nuk na hiqej nga qafa tërë sezonën. Dimrit duhet të largoheshim nga Zvicra. Kjo ishte me ligj. Orët e shumta të punës nuk reduktoheshin. Kush i shënonte ato? Askush!

Të gjithë heshtën. Doli njëherë shefi i kuzhinës, pastaj pastruesi i saj i lodhur zi e më zi, i njohur si kali i artë i kuzhinës, i cili filloi të pastrojë shishet e thyera dhe lëngjet e derdhura.

- Lëre ti këtë punë! – i bërtita. – Le të vijë drejtori i lartë, i madhi, e të punojë dy orë më shumë, këtu! Ai që kursen punëtorët për një vend pune, le të vijë!

- Qetësohu, djalë! – këshilloi shefi herën e parë në tërë ato luftëra pune, me të butë, sikur të ishte qetësuar.

- Ah!– u befasova unë. – Paske zemër njeriu, ti! – pyeta me ironi.

- Çdo gjë do të rregullohet! Patjetër! Secili e ka nga një kurriz! Vetëm ti të qetësohesh!– foli ai.

- Po pse na solle deri këtu?! –vërejta unë.

- Edhe unë e kam dikë mbi kokë!– shtoi me shpejtësi ai, duke marrë kuletën time. – Të mos na bësh teatër qesharak, tërë punën! Shko në banesë! Pusho këtë pasdite! E ke të lirë!

Unë heshta. Koka më ushtonte. Kraharori më therte si me thikë. Zemra më rrihte çmendurisht. Këmbët dhe duart më dridheshin. Më kishte kapur si mos më keq e liga. Po e pija edhe duhanin. Në ndërkohë, një vajzë e bukur, katër-pesë vjeçare, biondinë, me sy të kaltër dhe flokë kaçurrele, me një automobil të vogël në dorë, u afrua në tryezën time, nuk e di nga çfarë drejtimi kishte ardhur. U afrua pranë meje dhe më shikoi pendueshëm. Pastaj, uli sytë. Vazhdoi të lëviz automobilin, sikur nuk i shkonte ajo lojë. Unë e shikova një herë dhe ika sytë e mi. Ku e kisha mendjen vallë?! Ehu! As vetë nuk e mbaja mend! Kështu, u ktheva edhe një herë në tavolinë. Ajo me shuplakën e vet topolake dhe të vogël më ra në kofshë. Dhe, me buzëqeshjen e dhembshur në fytyrë më shikonte pa ndërprerë. E kuptova se diçka dëshironte të më thoshte. Prandaj, me sytë e përlotur e shikova, si për ta pyetur:

- Mos qaj! – më këshilloi ajo me diturinë e saj të rrallë.– Jeta është e rëndë, më thotë babai im.

- Si jo, e shtrenjta ime! – i thashë, nga mirësjellja. – Babai juaj, ka të drejtë!

- Prandaj! – ma bëri ajo duke më shikuar prapë, pasi la automjetin e saj dhe mori një faculetë letre mbi tavolinë, duke ma zgjatur. Në ndërkohë, u mbajt për karrige dhe u ul në prehrin tim. Refuzoje po të mundesh një engjëll të tillë! Unë nuk gjeta fuqi. E ëma, sapo e vërejti se vajza ishte ulur në prehrin tim, vrapoi që ta marrë. Ajo nuk kishte dëshirë të lozë fëmija e saj me të huajt dhe as t`i përkëdhelte. Natyrisht, logjikë klasore. Nëse mësohej të luajë kështu, ajo nuk ishte në gjendje t`i shfrytëzojë, nuk do t`i trajtojë ata siç trajtoheshin sot. Në këto raste, krijoheshin mundësitë për një bashkëjetesë. Gjenerata e sotme nuk interesohej për këtë. Synohej vetëm fuqia e lirë punëtore. Asgjë më shumë.

- Jo, jo, jo! Jo kështu! Për nderë të zotit! – bërtiti ajo, e revoltuar. Nuk e di në ishte aq e revoltuar për faktin që vajza e saj kishte zënë vend në prehrin tim.

- Ju lutem, mos e pengoni për këtë rast! Ajo, më ndihmon, më plotëson boshllëkun e vajzës sime, të cilën, nuk e mora asnjëherë në prehër, se nuk pata kohë! – iu luta asaj.

- Jo, kjo nuk guxon të ndodhë! Jo! Fëmija im nuk luan asnjëherë me një të huaj! Kjo, nuk guxon të ndodhë! – reagoi ajo.

- Edhe unë jam njeri! Sigurisht, nuk mund t`i bëj asgjë të ligë fëmijës suaj! E kuptoni ju këtë? – i thashë pa pritur.

- Ju! Është fëmija im! Nuk kemi çka të disku-tojmë për këtë! – ma ktheu me të rreptë. E zbriti fëmijën në tokë dhe u kthye duke e ngrehur për dore në vendin e saj, duke folur seriozisht me vete e të tjerët, sikur të qe përmbysur bota. Vajza qante duke shikuar në anën time, deri sa arriti të lirohet nga duart e së ëmës. Me vrap erdhi prapë deri te unë. Mora një faculetë, ia fshiva sytë e hundën, duke ia përkëdhelur flokët nëpër buzëqeshjen më të bukur në botë, që doli nga sytë dhe fytyra e një engjëlli aq të vogël dhe aq të mirë.

- Ti ke një vajzë? – më pyeti, duke ma kujtuar edhe një herë fillin e bisedës.

- Po, e kam një vajzë! Kështu, si ti!– ia ktheva.

- Atëherë, duhet të shkosh te vajza jote!– tha ajo, duke më rënë lehtë në krahun tim. – Ajo, ka nevojë për ty!– plotësoi, duke më shikuar tërësisht e përqendruar. Ishte e mërrolur pak në një bisedë serioze.

- Prej nga e di këtë?– e pyeta, mjaft i befasuar.

- E di! E di! – plotësoi ajo, duke u larguar e buzë-qeshur drejt tavolinës së të ëmës, që kishte ikur në një bisedë me të shoqin. Ajo ma bënte me dorë duke shkuar deri te karrigia e vet, me buzëqeshjen e pafajësisë fëmijërore.

- Ky është çelësi juaj, kjo është mbyllja e llogarisë dhe kuleta! Nesër, para punës, duhet të kontaktoni me drejtorinë! Ua kam rezervuar një bisedë!– sugjeroi shefi i shërbimit, duke më kthyer nga mendime aq të largëta, aq të turbullta, aq të ngatërruara. Unë nuk fola, por i mora ngadalë gjërat e mia, dhashë llogarinë ditore dhe u ngrita i humbur në vetvete.

Të nesërmen kishte kaluar shtrëngata. Nuk kisha fjetur gjatë duke menduar rreth asaj që kishte ndodhur dje. Sapo i mbyllja sytë më vinte në kujtesë ajo vajza topolake, biondine, e bukur, si engjëll, me flokët kaçurrele dhe sy të kaltër. I vetmi refren që e përcillte nën buzëqeshjen e saj dhe lotët e mi, ishin fjalët “ajo ka nevojë për ty”. Mos vallë kishte ndodhur diçka me fëmijët e mi?! Mos vallë ishte një lajm i dërguar i perëndisë, përcjellë përmes një engjëlli të vogël, flokëbardhë?!...

Të nesërmen, vetëvrasjen e planifikuar nuk e bëra. Harrova çdo gjë tjetër, pos kërkesës ultimative për t`u kthyer në vendlindje. Gjysmën e rrogës së fundit e ndali drejtoria, si dënim konvencional. Nuk e bëra të madhe. Dënimet nuk kishin fund në jetën time. Asnjëherë nuk kisha të drejtë. Askund.

Prandaj, bëra padrejtësinë e sërishme: nuk bëra vetëvrasje! Shkova te fëmijët e mi, me shumë vuajtje...

 

_____________

4) Si urdhëroni! Menjëherë! Do të sillet (servohet) kjo! Krejt e qartë! Po, e marr! E bëj këtë!

Menjëherë, Shef! Vetëkuptohet! Si keni dëshirë që ta keni! Po, si urdhëroni!

5) Në djall të gjithë dhe gjithçka!

 

 

Lëvozhga e vdekjes

 

- Prijësit dhe heroit kombëtar Fadil Nimonaj…etj.

 

Alban Guri u ngrit tejet i pushtuar nga ndjenja dhe mendime të pashpjeguara. I kujtohej një pyll i rrallë me gështenja, disa varre pothuajse të rrafshuara dhe një rrugicë e shkurtër e shtruar sadopak me rërë. Po mendohej tërë paraditën se ku mund të ishte ajo pamje e shkëputur nga ëndrra e tij, e cila, net me radhë po i paraqitej, por nuk arrinte ta nxjerrë deri në mëngjes. Thonë ëndrrat që nuk nxirren në mëngjes harrohen. Ai nuk mbante mend asnjë pjesë të bisedës me hijen madhështore të zgjuar pranë lisit, mbi atë rrugicë. Kishte kaluar vite nëpër malet e asaj treve dhe besonte se njihte çdo pëllëmbë të tyre, por kurrsesi nuk i kujtohej se ku ndodhej pikërisht një rrugicë e tillë e shtruar me rërë nëpër ato male, të shumtën të mbushura me baltë të zezë apo mellë të kuqe. Përsëritja e përhershme e të njëjtës ëndërr kishte të bënte me një gjë tepër të rëndësishme, mendonte ai. Sillte ndërmend mjekrën e bardhë e të gjatë të atij plaku, me trupin prej vigani, të zhdërvjelltë apo sytë e thellë e të ëmbël, të mbuluar me vetulla të trasha që ia shtonin më shumë madhështinë dhe bindej se një figurë e tillë nuk kishte të bënte me diçka të ligë.

„Shpirtrat e ligj kanë pamje tmerruese!“ - i tha vetes. „Kjo, nuk është e ligë!“

Nuk i kujtohej nëse figura e parë në ëndërr mbante një kurorë të artë mbretërore mbi kokë, apo një helmetë ushtarake të shndritshme. Gjithsesi, duhej gjetur atë vend dhe duhej kuptuar për çfarë bëhej fjalë.

Në fakt, të dilje maleve kohët e fundit, sidomos rrëzë kufirit, ishte një veprim i mbarsur me rreziqe. Pushteti okupues serbo-sllav po përdorte sjellje tejet të rënda, sidomos mbi popullin, rininë shkollore dhe të tjerë. Kriminaliteti i tij mbi shqiptarët nuk kishte të sosur. Dhuna dhe terrori ishin të përditshme. Ditëve të tregut ai habitej me shtresën e gjerë qytetare. Nuk arrinte të marrë me mend se si mund të sillej aq mospërfillëse dhe aq e lirë. Ndonjëherë, shoqërohej me policinë dhe ushtrinë serbe. Disa nga bota femërore ishin lëshuar në një lidhje të shpërfillur. A mund të ndërrohet një popull i nënshtruar dhunshëm?! A mund të sillej aq inferior ndaj vrasjeve nga më gjakataret që bënte armiku?! A ishte e mundur që kjo rini, e cila me të vërtetë paraqiste ardhmërinë e këtij trualli të vjetër shqiptar, të kthehej në atë pikë sa të mos i interesojë asgjë më shumë se dëfrimi, aventura, shfrimi dhe zhdavaritja, jo rrallë në prehrin e ndyrë të pushtuesit?! Ç`ishin tërë ato agjenci udhëtimesh, firma transporti, restorante, bare, kafene nate, dyqane të veshjes moderne, dyqane bizhuterie; etj. që kishin lulëzuar aq shpejtë dhe bujshëm, duke transformuar tërësisht mendjet e qytetarëve?! A nuk u bënte përshtypje origjina dhe e kaluara e lashtë, pos të sotmes së shfrenuar dhe indiferente, deri në çmendi?! Ku po zhdukej aq befas kjo rini, që po e zbrazte territorin stërgjyshor me aq intensitet?! A kishte lënë aq shumë femra shqiptare në moshën e shpërthimit?! A ishte fundi i kësaj bote që trokiste në dyert e këtij trualli, apo ishte fundi i lig i një gjysmë kohe, zhvilluar me të gjitha mjetet që kishte pushtuesi i egër serbo-sllav?!...

Me qindra pyetje të papërgjigje që po ia cfilitnin zemrën, e që ia kishin prishur qetësinë dhe po e çmendnin me tmerrin e tyre, i vërtiteshin në kokë. I kujtohej kur ishte fëmijë dhe njeriu i mirë i kishte thënë një ditë të atit:

„Po e shoh një vakt të lig, o Abdyl Guri! Po i shoh vajzat tona duke vrapuar pas një cungu të zi në lluga të lumit, duke menduar se është djalë shqiptar! Po e shoh djalërinë shqiptare të Kosovës, të ndjekur jashtë vendit dhe vajzat tona në duar të hasmit serb! Kuku, medet, o Abdyl Guri! Rinia e Kosovës do të zbutet e thyhet përtokë, si një degë plepi! Një djall i madh e ka vërtitur punën deri aty sa t’u premtojë se do t`i mbrojë prej shkaut me fjalë se do t’ua sjellë Lirinë! Vakt i lig është ai, o Abdyl Guri! Po i lutem Zotit që Drenica e Dukagjini të mos mbesin pa tri-ma, të mos mbesin pa djem që e kuptojnë dredhinë e hasmit! Po i lutem Zotit të na lindin njëherë nipat e Hasan Beut, Bajram Currit, Sylë Vokshit e të Sheh Kadrisë!...“

Albani psherëtiu për të satën herë, duke shtrënguar me forcë kmesën e vogël të thuprave, nëpër atë kujtim të shenjtë të njeriut të mirë. Vetëm kur arriti buzë malit, pa se kishte therur gishtin e tij në tehun e kmesës, duke e shtrënguar prapa shpinës. Trupi i qe rrëqethur i tëri nga tmerri i këtij parashikimi aq të hershëm e aq të qëlluar për këtë kohë të pabesë. Edhe në fshatin e tij kishin mbetur fare pak djem të rinj, deri sa të tjerët, kush i rrahur dy-tri herë, kush i kërcënuar, kush i nxitur nga disa faqezinj, bashkëpunëtorë të agjencive, qenë nxjerrë jashtë vendit nëpër viset e largëta të globit dhe nuk po ktheheshin më. Ai i kishte organizuar disa prej tyre në njësitin e vetëmbrojtjes së fshatit, ashtu të paarmatosur, sa për t`i ushtruar në rast të ndonjë sulmi, por ishte detyruar t`i lëshojë nga presioni i armikut dhe nga presioni i partive politike. Ata mendonin se nuk duhej acaruar gjendja në asnjë mënyrë dhe se nuk duhej provokuar armiku, përndryshe do të bëhej kasaphanë. Kështu, po ia futnin frikën në palcë të gjithë atyre që mund të bëheshin krah i luftës. Shihej kjo! Kishin dalë këso firmash private që transportonin rininë udhëve të botës, duke boshatisur trojet e veta, jo rrallë kuadro që bashkëpunonin me okupatorët. Vetë ishte dërguar disa herë në organet policore dhe ishte rrahur si kalë. Demokrati i fshatit nuk kishte arritur të mbante gojën mbyllur në sekretariatin e punëve të brendshme, gjatë bisedës informative, kështu që e kishte rrezikuar.

„Do të vdes, por nuk do të lëshoj kurrë tokën stërgjyshore!“ - qe betuar ai. „Keq më vjen që nuk arrij të gjej burra, si në kohë të trimave!“- pëshpëriste, deri sa po grindej me fatin e zi që nuk kishte lindur në një kohë tjetër. Armiku ishte përforcuar aq shumë duke mobilizuar tërë mekanizmat e tij shfarosës, bandat kriminele, paramilitarët, etj. Në ato male strehohej një armatë e specializuar dhe e fortifikuar, sikur të kishte të bënte me një luftë frontale të një superfuqie. Në xhadenë që lidhte fshatrat qarkullonin vazhdimisht kolona ushtarake të blinduara dhe të armatosura deri në dhëmbë. Populli ishte thyer shpirtërisht e moralisht aq shumë sa nuk dëshironte të dëgjonte as këngët e veta se lëre më diçka të tillë si luftë apo çlirim. Nëpër duart e rinisë kishte vërshuar një lumë i ndotur hitesh, të cilat, siç shpreheshin disa gazeta, prodhoheshin në Studion „B“ të Beogradit, me pagesa tejet të ulëta, vetëm sa për t`i shërbyer armikut. Në fakt, kultura kombëtare e kësaj treve hiqte shpirt dhe mbahej gjallë vetëm në zonat malore. Pushteti kishte investuar në këtë drejtim, sepse dëshironte të shpartallojë çdo gjë shqiptare! Ai kishte ndërruar të gjitha ligjet; kishte hequr dhe ndryshuar kushtetutën; kishte suprimuar të gjitha institucionet lokale; kishte vendosur organet e dhunshme administrative deri në ndërmarrjet më të vogla; madje edhe në shkolla dhe spitale! Kishte futur duart e ndyta në shtyp, radio, informim, kulturë, dhe po impononte me të madhe dhunën e tij shfarosëse.

„Oh, ç`kohë e ligë, o Zot! Pse na dënon kështu?!“ - psherëtiu, për të satën herë, duke u ndalur afër një lëndine. Tanimë kishte kaluar një pjesë të madhe të udhës pa e kuptuar dhe kishte arritur në ato pika ku duhej të hapte sytë. U ndal disa çaste si për të ma-rrë vesh gjë pranë një gështenje. Sikur dëgjoi disa zëra, pa dalluar gjininë e zërit, apo ndonjë fjalë nga biseda. Ishte halucinacion i krijuar nga era, apo një bisedë me zë të ulët, që bëhet në fshehtësi?! Kush kishte guxuar të vinte deri në këtë pikë të rrezikshme?!...

Sapo u bë gati të lëvizte këmbët, për të kaluar kah lëndina, i ngjau se dëgjoi një të qeshur femre që lëshohet kur tjetri e gudulis nën sqetull, ndërsa ajo i lutet që ta ndërpresë. Rrethi i përtejmë i lëndinës ishte larg. Picërroi sytë, me frymën të ngrirë, për të parë dikë. Pak më tutje pa një shami të bardhë të hidhej për tokë. Dhe u bind. Atje, ndodhej një femër e shtrirë. Kush mund të ishte ai tjetri, i padukshmi. Duke bluar këto mendime, pa të hiqej ngjyra e pyllit dhe të lëvizte një krah mashkullor në drejtim të femrës.

„Ah, të marrtë djalli!“- mallkoi. „Uniformat tona nuk dallohen që këtej!“

Duke menduar më të urryerën, dëshironte të zbulonte këtë poshtërsi, ndonëse zemra filloi t`i ziente. Po ecte me hap të lehtë dhe i kërrusur, duke mos nxituar nëpër mal. Mjaftonte të shkelte shkarpat e thata të degëve dhe me krismën e tyre të zgjojë kërshërinë e ushtarëve. Ishte duke u afruar e duke u nxehur. Përpiqej të mbajë nën kontroll frymëmarrjen, sepse kishte përshtypjen se po i pëlciste kraharori. Gjithsesi mendonte se ajo ishte shqiptare, ndërsa ai, një qen bir qeni.

„Kohë e ligë, ore vëlla! Kohë e ligë!“ - mendonte në vetvete duke lëvizur.

U afrua aq sa për të mos e vërejtur ata dhe u fut nën një shkurre. Mënjanoi një rremb të degës që e pengonte. Gruaja tanimë shihej fare mirë. Ishte larg. Qe shtrirë mbi dushk dhe po lëmonte barkun e fryrë, derisa ai ia shpupurishi gjoksin e saj.

„Qenka mbarsur, bushtra!“ - shau me një urrejtje të thellë në vete. „Duket sikur është e Miftarajve, e do të bëjë një gjarpër katil që do të helmojë tërë fshatin! I shoqi, mund të ketë qenë ndonjë kopil i vojvodëve serbë, që u bë vatër e hapur dhe mbështetje e shkaut në këto anë! Phu! Kur ia hap derën djallit, e Liga të pjell në shtëpi! Miftarajt janë derë e hapur e UDB-së! Na e qelbën tërë fshatin!“ - gjykoi plot urrejtje, duke përgjuar në mos dëgjonte zëra të tjerë rreth e rrotull. Kur qeshte ajo, sikur e therte një thikë e mprehtë në gjoks. Detyrohej të përmbajë veten, se-pse pos këmesës, armë tjetër nuk i ndodhej pranë. Mendimet për të vrapuar e për t`i rënë shkaut përmbi, nuk iu dukën racionale. Ç`do të bënte me atë femër, që nuk ia dinte prejardhjen fëmijës?

Zemra po i vlonte e tëra. Shkau do ta qëllonte pa hezitim dhe do të bëhej legjendë e gjallë para ushtarëve të vet. Ai do të ishte një kufomë e pambuluar. Qindra shqiptarë të pafajshëm ishin vrarë deri më tani në zonën kufitare, pasi që ishin rrahur në bodrumet e milicisë serbo-sllave, gjoja sikur kanë dashur të kalojnë kufirin. Ndonjëherë, fare papritur, barinjtë gjenin skelete të tilla, gjysmë të tretura, që kundërmonin. I mbulonin përsëri dhe përpiqeshin që të mos dilte ndonjë fjalë në fshat, sepse përfundoje në duart e UDB-së, si mos më keq.

Edhe po të ishte në gjendje të vrasë ushtarin armik, si do të çonte dorë kundër kësaj bushtre të ligë, që kishte barkun e fryrë?! Shqiptari, nuk ngreh dorë ndaj grave, veçanërisht kur janë të ngarkuara.

„Bushtrat!“ - mendoi ai. „E kanë mbushur vendin me politikanë që mbajnë anën e armikut, si bij të tyre! Ata, e dinë më mirë si përkrahet armiku! Kur vret e çnjerëzon; kur shtyp e dhunon; kur burgos e përndjek me tërë atë shfrenim e shovinizëm, na rekomandojnë të rrimë të qetë e të mos e acarojmë situatën, sikur kjo nuk ka të bëjë me vëllezërit tanë, por me ndonjë etnitet tjetër, të ardhur nga prapa dielli! Paj, nuk e lejon nderi i shqiptarit këtë, edhe pse është i shtrirë përdhe! Jo, Jo!“ - ia bëri vetes, me bindje të plotë. „Nuk janë bashkëvëllezërit tanë! Ata, kanë tjetër gjak!“

I irrituar fuqishëm nga poshtërsia e parë me sytë e tij, u tërhoq ngadalë e me kujdes, thellë në drejtim të pyllit. I dukej sikur po ikte nga vetvetja, apo nga hija e vdekjes, e cila, mbështjellë me veladonin e padukshëm të erës, po e ndiqte pa ndërprerë. Ç’shije do të kishte përqafimi i paturpshëm me hijen e vdekjes? Ky do ishte përqafimi më i padurueshëm dhe më makabër, ndër të gjitha llojet...

Dikur, filloi të ndjente pak të ftohtë në ballë dhe vonë u kujtua se po i rridhnin djersët. Kaloi në një pjesë të rrallë të pyllit me gështenja të vjetra, kurora e të cilave shtrihej gjerë e gjatë në hapësirë. Kushedi sa të vjetra ishin? Mezi e kapi mendimin se më mirë do të ishte të mbështetej për to dhe të pushonte. Aty, nuk do të merrte me mend se ndodhet dikush, pasi nuk dukej nga larg. Kapi me dorë disa kërcej fieri në një rrah të gjerë dhe u ul pranë gështenjës mbi të. Në kokë i vinin mendime të turbullta. As lëndina e epërme nuk i binte në sy, tutje në rrafshnaltë. Nuk e dinte mirë se në çfarë vendi ishte ndalur. Ndoshta, ishte mashtruar. Ndoshta. Ashtu, mbështetur pranë lisit, e kapiti gjymi…

„Kohë e ligë ka ardhur, biro!... E di se ti nuk e pranon këtë kohë dhe mendon ditë e natë si ta zësh ariun e zi, si t`ia zaposh duart dhe ta shtrish përtokë!...“- i duk se i foli një plak bardhosh, me mjekër të bardhë deri në tokë, me kurorën që po i shkëlqente në kokë. Në fillim, nuk arriti të dallojë nëse ishte njeriu i mirë që e donte shumë, apo figura madhështore e ëndrrave të tij.

„Kohë e ligë, biro..., sepse vdekja e bardhë paqësore do ta përpijë Kosovën e ta sjellë aty, ku as she-kujt nuk e sollën! Një pjesë e madhe e të rinjve e kanë lëshuar vendin! Një pjesë tjetër, është zbehur nga gjaku ynë dhe nuk i duket interesant toka dhe gjuha stërgjyshore, identiteti, kultura, historia. Asgjë nuk i duket asaj në krahasim me paranë dhe fitimin personal! Le të sundojë vetë djalli, thonë ata. Disa bija tona e kanë ndërruar mendjen dhe janë bërë si të dala bese!… E di! Je tronditur shumë me ato që ke parë sot! Nuk është i vetmi filiz yni i dalë bese, që ka rënë në grackë të hasmit! Qindra bija tonat vardisen pas pushtuesve, qoftë për shkak të imponimit të tyre, qoftë për shkak të gjendjes më të mirë që kanë ata! Femra, femër është! Prandaj thonë se i ka flokët e gjata, ndërsa mendjen të shkurtë!“...

„Ndoshta kanë pak të drejtë, derisa djemtë e tyre ua kthyen kurrizin e ikën me kokë ulur, këtu e në skaj të botës! Askush nuk i do ata që ulin kokën dhe nuk tregojnë karakterin burrëror të luftës me të ligën, me padrejtësinë! A mendon ti se romakët apo turqit ishin më të dobët! Kurrë! Ishin më të armatosur, e dhjetëfish më shumë, por ne nuk e ulëm kokën para tyre dhe nuk u thyem kurrë, duke mbajtur gjallë emrin dhe nderin tonë e duke ua lënë brezave amanet trojet dhe luftën për liri!“- po i fliste kështu hyjnia me kurorën e artë të princit në kokë, që tanimë ishte ulur pranë tij.

Shpatën e kishte kthyer nga ana tjetër mbi gjunjë dhe po e përkëdhelte si të ishte diçka tepër e shenjtë.

„O atë, më jep fuqi të shtrij për dhé ariun e zi të Shumadisë!“- iu lut pasi kishte përpirë çdo fjalë të tij, pa e ndërprerë dhe pa lëvizur nga vendi.

„Ti fuqinë e ke, or bir!”- ia ktheu ai me dashamirësi duke ia hedhur dorën mbi krah. „Ajo që mun-gon tani është kushtrimi! Kushtrimi i mbledh burrat, ku janë e ku nuk janë! Mblidhi burrat, se të duhen!“

„Po armët, o atë, armët ku t`i marrim?!“ – shprehu shqetësimin e tij Albani i tretur në atë ëndërr, të cilës nuk ia kishte mbajtur në mend të gjitha fjalët.

„As kjo e shenjta shpatë, bashkë me të cilën ra-shë në fushëbetejë, nuk ishte e imja!“ – tha duke bërë me dorë nga shpata e tij. „E mora nga armiku im, pasi e rrëzova përtokë! Arma e popullit të shtypur duhet të rrëmbehet! Shteti ka mundësi të krijojë arsenal, sepse ka mjete të mjaftueshme. Populli i shtypur duhet të gjejë forma e t`ia grabisë armikut armët e tij. Kur nuk arrin, duhet t`ia shkatërrojë!“

„Nuk ka djem që e bëjnë këtë punë, o atë i shenjtë!“ - konstatoi ai.

„E po atëherë, disa i blini fshehurazi dhe të tjerat, i merrni përtej kufirit, tek nëna e madhe, o bir!“ - iu përgjigj tjetri.

„Nuk kemi aq të holla, o atë i mirë! Ku mban para fukaraja të blejë armët?! E sheh vetë! Sa bijë e bija po bien në kurthet e vdekjes nga lakmia e parasë! Gjithçka po bëhet për të fituar paranë!“ - ia ktheu, i menduar në pakufi.

„Sigurisht!- u përgjigj aq urtë dhe i menduar plaku. „Dalëngadalë shkon kjo punë! E fillojnë me pak veta! Pastaj, ringjallet shpirti i ndrydhur i shqiptarit dhe shqiptarizmi kthehet në jetë! Duhet shkundur me ca goditje të fuqishme shqiptarizmin! Çdo goditje e fshehtë mbi armikun është një shpresë jete për popullin! A të ka rënë të hedhësh gur në ujë, ndonjëherë? Rreth gurit fillojnë valët. Njëherë të vogla, pastaj zgjerohen. Kështu zgjohet shpirti ynë i katandisur! Një goditje mbi armikun, një pikë jete tek njerëzit tanë! Ndryshe, ai po vdes përgjithmonë! Kosova do të shpopullohet dhe do të humb pa gjurmët e saj të lashta! Ajo do të kthehet në një trevë hibride, ku femrat tona do të martohen me të ardhurit, derisa djemtë tanë më të aftë do të humbin nëpër botë! Kur të asimilohet kjo trevë, edhe çështja e saj do të marrë fund! Të flas nga përvoja ime. Sikur të mos bashkëjetonim me sllavët buzë Alpeve, nuk do të kishte popull slloven. As pranë tyre popull kroat, apo të tjerë! E tërë ajo trevë ishte tokë e jona, që ne e lamë të na tretej, duke u përzier me popullatën e ardhur. Kjo është vdekja e bardhë!...

„Shumë bukur e thua! A e di o plak i urtë, - iu kthye pas pak atij, - se ç`do të thotë të bësh luftë, sot, me shkaun e zi?! A e di pikën në të cilin kemi arritur?!“

„E di, e di… I ngjan përrallës, or bir!“- foli më ngadalë. „Një princ që po e ndiqte e Liga në çdo hap, pa në ëndërr një magjistar i cili i tregoi si do të shpëtonte nga vdekja. I tha, duhet të mos ikësh nga ariu, por të kthehesh guximshëm nga ai dhe t`i futesh nëpër gushë. Të zësh dhelprën në bark të ariut dhe t‘i futesh në bark dhelprës. Ta zësh pulën dhe t’ia nxjerrësh vezën e mallkuar. Të dalësh prej andej me atë vezë në dorë dhe ta bësh copë e thërrime. Kështu e mund vdekjen!“...

„Ehu!“ - ia bëri ai i shtangur. „Kush e bën këtë?!“

„E bëjnë trimat e rrallë, ore bir! Princi e bëri një gjë të tillë dhe shpëtuam! Prej tij jemi, ne, pasar-dhësit e tij! Kur bajlozi mendon se na ka futur në gushë të tij, me dhelprën që ka në barkun e pistë, arrijmë të zëmë pulën dhe ta grisim lëvozhgën e vdekjes! Ti mund ta bësh këtë. Zgjohu dhe shko ku të kanë dërguar!“ – dhe u zhduk.

- Zgjohu, o vëlla! Zgjohu, se të zuri nata! - iu duk sikur po e thërriste dikush.

- Zgjohu more, se nuk mund të bërtas!- e shkundi përsëri fuqishëm ajo dorë.

Alban Guri i hapi sytë. Pranë tij qëndronte një djalë shpatullgjerë dhe i gjatë, i cili, nën presionin e ëndrrës që kishte parë i dukej tepër i gjatë.

- Kush jeni ju... bre vëlla! - mezi arriti të pyesë.

- Shqiptar jam, me trup e me zemër! - ia ktheu, i gëzuar që arriti të zgjohet ai. – Shokët e tu, janë atje poshtë, te ultësira. Unë erdha këtu, të të gjej.

- Atëherë, a mund të të pyes diçka! - ia priti tjetri, ende i turbullt.

- Urdhëro, vëlla! Çka të duash pyet! Jam Arbeni, siç e di! – ia bëri me të butë.

- Si mund të kalojmë këndej pari kufirin e mallkuar?! – dhe e shikoi plot kërshëri. Nuk deshi ta besojë se një shpatullgjerë si ai, dëshironte ta kapërcente kufirin. Gati sa nuk tha se ishte mëkat që mbante armë zjarri, derisa ikte nga trojet e veta. Ai e kishte një revole në shokë. A mos e kishte për të mbrojtur veten deri sa të kalonte kufirin?! A thua, a mund të mbroheshin njëzet e sa veta me një armë?! Ishte pak ajo.

- Nuk e di unë! Detyra ime ishte t`i sjell të gjallë sa i kisha me vete! Të tjerët, i gjeta në Morinë. Me të parin e tyre kemi ardhur. Bëra përpjekje të mos ndeshem me ushtarë apo milicë serbë! Do ta kisha mbrojtur dikë apo do të kisha vdekur si trim! Ti ke ardhur para nesh, ta përgjosh kufirin!– tha ai, si arsyetim.

- E po, atëherë, do të mendoj më vonë! Ngrehu ngadalë, pa bërë zhurmë dhe më tako me ata djem që kemi! Hajt, ngadalë!– tha Alban Guri.

- Jungjatëjeta, vëllezër! A jeni mirë? – u tha Albani shokëve të fshehur në luginë, sa i arriti. – Cili është nga Morina që u ka sjellë deri këtu?– pyeti pas pak.

- Unë jam, vetë i dyti. Bacë më quajnë. Baca i Maleve.– dhe u ngrit pak nga vendi.

- E kam parë në ëndërr një udhë të madhe, me zall të shtruar. A ekziston diku, apo sot nuk është më?... Në rrëzë të saj kam parë gështenja të mëdha e të larta…

- Hëm!... Ndoshta e ke parë „Udhën e madhe“! Është rrugë e vjetër. Sa për zall që thua, nuk e di. Duhet të jetë andej, përtej Bokës!– dhe bëri me dorë drejtë saj. – Mos harroni se „Udha e madhe“ nuk ka dalje në kufi. Është çelur një hon i thellë përgjatë kufirit, diku në fund të saj. Rruga e kufirit ruhet me kufitarë që i kanë strehimet e tyre dhe u ndihmojnë vrojtuesit e natës. Është rrezik të kaloni kufirin në atë vend. – tha, më në fund, i menduar.

- A mund të dalim nëpër të në fund të kodrës së Kamenicës?

- Jo. Një mal me bungishtë, nëpër të cilin nuk dilet, të lidhë me „Lugun e verrave“, në Shqipëri. Ju qet poshtë, shumë poshtë! Ju vazhdoni këndej, më lartë, nga rruga në anën e epërme. Dhjetë minuta nuk keni më larg kufirin. Vazhdoni rrugën dy nga dy, me kujdes, e dilni në Kamenicë. Në anën e poshtme e keni një bunker. Ka plot roje. Kur dilni nën kodër, nuk ju sheh kush. Mund të ikni pa bërë zhurmë.

- E po, atëherë, shumë mirë! – tha Albani, i bindur më në fund. – Do të falemi së bashku. Shihemi përsëri, në trojet e tua! Kështu pra! Jungjatëjeta, Bacë!

- Udha e hajrit u qoftë! Dalshi faqebardhë! – tha Baca, që po i luhatej zëri.

- Udha e hajrit na qoftë! – tha Albani, duke u falur me Bacën.– A dëgjuat? Shkojmë dy nga dy. Ngadalë, duke mos bërë zhurmë! Me kujdes, shumë kujdes! Tani është mbrëmje dhe dalja në këtë kohë është më së miri. Qoftë me fat!

- Dalshi faqebardhë! Jungjatëjeta! – tha Korabi, duke u përshëndetur me ta.

Dhe u ndalën. Po e përcillnin largimin e tyre në drejtim të kufirit, me gjysmë zemre. Kur u larguan nga shikimi, po e përcillnin nga larg me zemër të ngrirë, mos do të dëgjonin ndonjë të shtënë arme, larg qoftë mund të kishte edhe ndonjë të vrarë, apo të plagosur. Në dorë e mbante armën e ftohtë. Asnjëherë nuk kishte luftuar me të. Po të shtinte këndej kufirit dhe do ta ngatërronte luftën. Edhe Korabi e mbante në shokë një armë brezi.

- Mos e dhëntë Zoti të qesin në ta, se do të vriten. Më dhimbsen shumë. Ne do t’ua ngatërrojmë me ar-mët tona. – tha Baca dhe i dridhej zëri.

- Mirë Bacë!– shqiptoi, me gjysmë zëri, Korabi.

Mezi kalonte koha. U bënë dy orë qëkur ishin nisur ata. Dukej se kishin arritur në Kamenicë apo më tej asaj rruge. Ndjeu një të shtënë përshëndetje nga ana e tyre. U ndal të presë i turbullt, po më në fund e njohu nga krisma e dobët e saj që ishte armë brezi. Veten e ndjeu të liruar nga ankthi i pritjes që e brente.

- Eh, shumë mirë! E dëgjove! Ishte shenjë përshëndetje.– ia ktheu Baca, duke qeshur.

- Mirë Bacë! Të kthehemi pra!– tha Korabi.

- Ne, po kthehemi në shtëpi. Atë të parin që printe, Alban Guri, do ta kemi në shtëpitë tona me një batalion. Njëzetë e pesë ishin kur dolën.

- Dolën faqebardhe. Ta merrte mendja që secili kishte lindur për oficer Ushtrie.

- Hëm! E ke kapur shumë mirë! Arbeni ka fjetur tek unë! Më ka treguar çdo gjë. Kthimi i tyre do të mundësohet nga ne, sepse armët do tua kthejmë me disa traktorë. Është hera e parë që bëhet kështu!– tha Baca, më në fund.

U kthyen në shtëpitë e tyre me kujdes. Ranë të flenë, mirëpo nuk i zuri gjumi. Ky ishte rast i veçantë. Baca po e kujtonte secilin prej tyre.

Ishin djem të rrallë…

 

Korrik, 2001